Verslaafd aan liegen: wat is pseudologia fantastica? ‘Je liegt niet om iets te krijgen, maar om iemand te zijn’

Iedereen vertelt weleens een leugentje. ‘Om bestwil’, zeggen we dan. Maar wat als de leugen veel verder gaat dan dat en en de goede bedoelingen erachter vervagen, zoals in de Zembla-podcast Op zoek naar Marlotte? Psychiater Michiel Hengeveld: ‘Bij pseudologia fantastica probeert iemand zijn leven groter of belangrijker te maken.’

Nederland is in de ban van Marlotte; een meisje met een heftig verleden dat op hartverscheurende wijze is overleden. Na haar overlijden kwam een bijzonder verhaal aan het licht, vol spanning, drama en leugens. Marlotte heeft nooit bestaan. Het onderzoeksjournalistieke platform Zembla maakte er een vijfdelige podcastserie over. 

‘Het kan dat we hier te maken hebben met een fantast,‘ oppert Michiel Hengeveld als hij in de podcast wordt gevraagd om het verhaal te duiden. Hengeveld is psychiater en voormalig hoogleraar-afdelingshoofd psychiatrie bij het Erasmus MC. ‘Pseudologia fantastica,‘ zegt hij alsof hij een toverspreuk uitspreekt. Wat is dat precies? En wat gaat er om in iemand die groteske leugens ophangt?

Wat is pseudologia fantastica?

‘Bij pseudologia fantastica vertelt iemand aanhoudend en overtuigend verhalen die voor het grootste deel verzonnen zijn,’ vertelt Hengeveld aan de telefoon. ‘Niet om iets te bereiken of te verzwijgen, zoals we als kind weleens doen, maar vooral om het eigen leven belangrijker of groter te maken. Om iemand te zijn; de persoon heeft het verhaal nodig om te bestaan.’

Het is geen aparte stoornis, verduidelijkt Hengeveld. ‘Het is een symptoom of fenomeen dat kan samenhangen met andere stoornissen, zoals aandachtvragend gedrag, borderline of narcisme.’

Pseudologia fantastica kan volgens de psychiater ontstaan als iemand een negatief zelfbeeld heeft en zichzelf interessanter wil voordoen. ‘Het lijkt op een verslaving aan spannende verhalen. Het geeft zoveel beloning of opwinding om te liegen dat iemand het niet kan laten om het te doen. En dat gaat niet over zomaar een leugentje, maar over verhalen vol drama en bijzondere gebeurtenissen waar de verteller zelf in lijkt te geloven. Hoewel die óók weet dat het niet waar is als je ernaar vraagt.’

Schaamte is er ook, weet Hengeveld. ‘Dat werkt net zoals bij een verslaving. Als iemand weer nuchter is, kan die zich ongelukkig voelen over diens gedrag. Maar vervolgens kan die het toch niet laten om het weer te doen.’

‘Pseudologia fantastica gaat niet over angst, maar over een leven verzinnen anders dan dat van jezelf’

Het is niet zo dat iemand die verhalen vertelt uit een dwangmatige behoefte, voegt de psychiater eraan toe. ‘Bij een dwangstoornis denkt of doet iemand dingen waarvan die wéét dat ze vreemd zijn, maar zich toch gedwongen voelt ze te doen. Die dwang dient om angst af te weren, maar bij pseudologia fantastica gaat het niet om angst. Dat gaat over het verzinnen van een ander leven.’

Eerder lijkt het volgens de psychiater op een nagebootste stoornis, een psychische aandoening waarbij iemand verzint dat die (symptomen van) een psychische of somatische ziekte heeft – of zelfs bij zichzelf veroorzaakt – om aandacht te krijgen. ‘Ook deze mensen zweven tussen de werkelijkheid en hun eigen fantasie in. Ze doen dat bewust, maar weten zelf niet zo goed waarom.’

Waarom vertoont iemand zulk gedrag?

Waarom iemand zulke grote leugens vertelt, is wetenschappelijk lastig vast te stellen, laat Hengeveld weten. ‘Maar we hebben van nature een behoefte aan aandacht en daar kan het mee te maken hebben,’ denkt hij hardop.

‘Vaak begint het liegen dan ook in de puberteit, als je persoonlijkheid zich vormt en je zelfbewustzijn begint te groeien. Je bent gevoeliger voor wat anderen van je denken. Als je vervolgens steeds meer in je eigen verhalen gaat geloven, wordt dat langzaamaan onderdeel van je identiteit. De grens met je echte ‘zelf’ vervaagd.’

De schade die het toebrengt

En dat is schadelijk. ‘Wie maar blijft liegen, wordt een soort niet-bestaand persoon,’ zegt hij. Je hangt je identiteit op aan onwaarheden en bouwt relaties rondom leugens. Dat gaat volgens de psychiater hoe dan ook mis.

Hij haalt een voorbeeld aan uit een artikel in het Tijdschrift voor Psychiatrie over een vrouw van 24 die een suïcidepoging deed nadat haar partner de relatie had verbroken. Haar partner was erachter gekomen dat ze allerlei onwaarheden aan hem en haar familie had verteld. Dat begon al op de middelbare school. Ze wilde graag arts worden, maar kon dit niet waarmaken. Toch vertelde ze dat ze geneeskunde studeerde. Ook vertelde ze haar ouders dat ze stage liep in Zwitserland, die haar naar het vliegveld brachten en ophaalden, terwijl ze daar dus helemaal niet hoefde te zijn.

‘Hij fantaseerde zijn hele leven bij elkaar en ik trapte er met open ogen in’

Eerder verscheen in Psychologie Magazine ook het verhaal van Merel Roze (30) die verliefd werd op een pathologisch leugenaar. Hij was twee keer cum laude afgestudeerd. Had een goede baan. Was lief, geestig en zorgzaam en had bovendien een uitstekende smaak. Dolverliefd was ze. Totdat ze er na zeven maanden achter kwam dat hij een leugenaar was. ‘Hij fantaseerde zijn hele leven bij elkaar. En ik trapte er met open ogen in.’

Hoe groter het verhaal, hoe groter de gevolgen (en de kopzorgen), hoe schadelijker het wordt. ‘Als iemand ontmaskerd wordt, kan dat veel gevolgen hebben voor de persoon zelf en diens omgeving. Dat is ook wat we in het verhaal van Marlotte horen,’ zegt Hengeveld. ‘Als je een relatie hebt met iemand die continu liegt, wil je daar niet meer mee omgaan.’

Ook interessant: Leugens en misleiding: zo ontmasker je een bedrieger