Hoe je brein alles goedpraat: zo werkt cognitieve dissonantie

Waarom blijf je vasthouden aan een overtuiging, zelfs als er duidelijk bewijs is dat je ongelijk hebt? En waarom praat je het goed als je iets doet wat eigenlijk niet strookt met je waarden – zoals te veel geld uitgeven of toch dat vliegtuig pakken? Dat heeft alles te maken met cognitieve dissonantie.

De Amerikaanse psycholoog Leon Festinger bedacht in 1957 de term cognitieve dissonantie. Hij ontdekte dat mensen voortdurend proberen orde te scheppen in hun wereld. We houden van consistentie. Daarom ontwikkelen we vaste routines en gewoontes, maar ook vaste overtuigingen en gedachtepatronen.

Wanneer we worden geconfronteerd met iets dat niet klopt met wat we geloven of doen, ontstaat er spanning: een ongemakkelijk gevoel van innerlijke tegenspraak. En we doen er alles aan om deze innerlijke spanning niet te hoeven voelen. Niet alleen door onze overtuigingen aan te passen, maar ook door schurende feiten te bagatelliseren, excuses te bedenken of tegenbewijs te negeren.

Het Oak Park-onderzoek

Festinger deed onderzoek naar een religieuze groep die geloofde dat de wereld op een bepaalde dag zou vergaan. Alleen de ‘ware gelovigen’ zouden worden gered door buitenaardse wezens. Festinger en zijn collega’s volgden de groep voor en na de voorspelde datum. Uit dit onderzoek bleek heel duidelijk de reactie op cognitieve dissonantie.

Je zou kunnen verwachten dat deze doemdenkers hun geloof opgaven nadat de wereld niet verging, maar het tegenovergestelde gebeurde: ze geloofden juist nog sterker. Ze bedachten een nieuwe verklaring – hun toewijding aan het geloof had de wereld gered.

Festinger had dit al voorzien. Door het tegenbewijs te ontkennen, voorkwamen ze het ongemakkelijke gevoel van innerlijke spanning. Zijn conclusie: mensen met sterke overtuigingen laten zich zelden overtuigen door bewijs van het tegendeel.

Het schietincident op Kent State University

Een ander voorbeeld dat cognitieve dissonantie illustreert, is de schietpartij in 1970 op Kent State University, waarbij de National Guard van Ohio vier studenten doodschoot en negen anderen verwondde. De schietpartij vond plaats tijdens een demonstratie van studenten over de Vietnamoorlog.

Het protest liep uit de hand, waarna de National Guard werd opgeroepen. Een deel van de leden schoot op de studenten, vermoedelijk uit angst voor hun eigen veiligheid. Tot op heden is onduidelijk wat hun beslissing precies veroorzaakte en of het terecht was.

Later verklaarde één van de leden van de National Guard dat de studenten het hadden verdiend om te sterven. Er werden hierdoor valse roddels verspreid. De geruchten klopten niet: het was een poging van mensen om voor zichzelf een verklaring te vinden voor de schietpartij, aldus de Amerikaanse psycholoog Elliot Aronson.

Lees ook: Waarom het zo moeilijk is om van mening te veranderen

Wat cognitieve dissonantie níét is

De term wordt vaak onterecht gebruikt. Niet elke tegenstelling tussen wat iemand vindt en doet is cognitieve dissonantie. Psycholoog en oud-hoofdredacteur van Psychologie Magazine Suzanne Weusten legt in een artikel op Skepsis uit dat het alleen om dissonantie gaat als iemand écht innerlijke spanning voelt.

Een NRC-redacteur schreef ooit dat er weliswaar aandacht is voor duurzaamheid in de maatschappij, maar dat mensen nog steeds vaak het vliegtuig pakken. Hij noemde dit een geval van cognitieve dissonantie. Volgens Weusten klopt dat niet per se. Het kan zijn dat vliegtuigreizigers zelf geen inconsistentie ervaren in hun gedrag of gedachten. In dat geval is er geen sprake van dissonantie.

Waarom cognitieve dissonantie schadelijk kan zijn

We maken allemaal wel eens een verkeerde keuze en soms wil je even niet met de feiten geconfronteerd worden. Bijvoorbeeld wanneer je veel geeft om het klimaat, maar toch reist met het vliegtuig. Soms is het onschuldig, maar het negeren van cognitieve dissonantie kan ook negatieve gevolgen hebben. Bijvoorbeeld als je gaat ontkennen dat je tegen een burn-out aanloopt. Je denkt misschien: iedereen is wel eens langere periode vermoeid en ik heb helemaal geen tijd voor een burn-out.

Door deze overtuigingen continu voor jezelf te herhalen, creëer je alleen maar meer stress. Cognitieve dissonantie is dus iets dat tegen je kan werken. Het kan ervoor zorgen dat je de kern van een probleem blijft ontwijken door dit te ontkennen of goed te praten.

Krijg grip op de dissonantie

Het is belangrijk om je bewust te zijn van hoe cognitieve dissonantie werkt. Vervolgens is het zaak om je patronen te doorbreken. Je hebt jezelf een bepaalde manier van denken aangeleerd. Het doorbreken hiervan is een kwestie van loslaten van angst, accepteren van pijnlijke emoties en accepteren dat jouw overtuiging niet altijd de waarheid is.

Gelukkig kan cognitieve dissonantie ook een positieve kracht zijn. Psycholoog Eddie Harmon-Jones van de University of New South Wales legt uit dat de spanning die ontstaat wanneer overtuigingen en gedrag niet overeenkomen, je juist kan aanzetten tot actie. Je wil het verschil verkleinen en weer in balans komen, waardoor je beter beslissingen neemt en oplossingen zoekt.

In een artikel van Psychology Today wordt aangehaakt op het idee dat inzicht in je gedachtepatroon juist tot verandering kan leiden. Een man die ontdekt dat zijn eetgewoonten zijn risico op ziekte verhogen, voelt de spanning tussen zijn voorkeursgedrag en het idee dat hij mogelijk in gevaar is. Hij zou dit gevoel kunnen verzachten door zichzelf voor te houden dat de gezondheidswaarschuwing overdreven is, óf hij kan besluiten actie te ondernemen om zijn gedrag te veranderen. Probeer situaties dus van meerdere kanten te bekijken, in plaats van alleen in je automatische reactie op cognitieve dissonantie te vervallen.

Ook interessant: Gedachtenpolitie: wat er gebeurt als we bepaalde woorden niet meer mogen gebruiken

Bronnen: L. Festinger, e.a., When prophecy fails: A social and psychological study of a modern group that predicted the destruction of the world, 1964