Is het ADHD, autisme of hoogsensitiviteit? Dit zijn de verschillen volgens experts

Gevoeligheid voor prikkels en je snel overweldigd voelen: leg je deze eigenschappen voor aan dokter Google, dan stuit je al gauw op ‘hoogsensitiviteit’.

Maar deze klachten of eigenschappen worden ook in verband gebracht met autisme, ADHD en hoogbegaafdheid. Best logisch dus dat mensen het soms gewoon niet meer weten: ben ik nou HSP, heb ik ADHD of licht autisme of ben ik toch hoogbegaafd?

Hoogleraar psychologie Corina Greven, verbonden aan het Nijmeegse Donders Instituut, snapt de verwarring. Ze doet onderzoek naar het verband tussen ADHD, autisme en Sensory Processing Sensitivity, ook wel bekend als hoogsensitiviteit.

‘Er is aardig wat overlap in kenmerken en gedrag,’ aldus Greven. ‘Maar uit onderzoek – dat overigens nog in kinderschoenen staat – weten we dat het echt om verschillende concepten gaat.’ We zetten de belangrijkste overeenkomsten en verschillen op een rij.

Dit zijn de verschillen tussen HSP en autisme

Prikkelgevoeligheid, je afsluiten voor sociaal contact, behoefte hebben aan voorspelbaarheid en routine, en de neiging om je terug te trekken: het zijn eigenschappen van autisme. Maar ook HSP’s geven soms aan hier last van te hebben.

Toch verschillen de twee wezenlijk van elkaar. Zo is autisme een neurobiologische ontwikkelingsstoornis die bij ongeveer één procent van de mensen voorkomt en opgenomen in de DSM-5, het handboek voor psychische stoornissen.

Al is daar discussie over: sommigen beschouwen autisme als een van de vele variaties in de menselijke hersenen, vergelijkbaar met verschillen in persoonlijkheid, intelligentie of leerstijlen. Bij hoogsensitiviteit is die discussie er niet: het is een persoonlijkheidskenmerk en dus niet opgenomen in de DSM-5.

Daarnaast is de prikkelgevoeligheid anders bij mensen met autisme. ‘Zij hebben soms ook een ondergevoeligheid voor prikkels, zoals voor kou, hitte, honger of pijn,’ vertelt Greven.

‘HSP’s zijn daar juist heel gevoelig voor.’ Door deze ondergevoeligheid voelen sommige mensen met autisme niet aan of ze honger hebben of vol zitten, waardoor ze onder- of overgewicht kunnen ontwikkelen.

Doe de test: ben je hooggevoelig?

Ook in de sociale omgang zijn er verschillen te zien. Mensen met autisme hebben vaak een minder sterk cognitief inlevingsvermogen, wat maakt dat ze het lastig vinden om de intenties van een ander te begrijpen of gezichtsuitdrukkingen te lezen.

Terwijl het lezen van emoties van gezichten bij HSP’s juist heel goed is ontwikkeld: ze zien vaak al aan een blik hoe iemand zich voelt. ‘Onderzoek bevestigt dat,’ zegt Greven. ‘HSP’s merken zelfs subtiele gezichtsuitdrukkingen op, zoals verdriet verborgen achter een glimlach.

Mensen met autisme worstelen daar vaak mee. Ze hebben überhaupt meer moeite met sociale omgangsvormen, terwijl HSP’s daar vooral last van hebben als ze emotioneel of fysiek overprikkeld zijn.’

Een ander interessant onderscheid dat uit onderzoek van Greven naar voren kwam, is dat hoogsensitiviteit samenhangt met een grotere verbeeldingskracht en autisme juist met een lagere. Veel HSP’s vinden dat een van de fijnste eigenschappen van hun gevoeligheid: lekker ongeremd fantaseren, dagdromen en je gedachten laten uitwaaieren.

Dit zijn de verschillen tussen HSP en ADHD

AD(H)D’ers zijn net als HSP’s anders ‘bedraad’ waardoor ze prikkelgevoeliger zijn dan gemiddeld. ‘Ik werd laatst benaderd door de Nederlandse organisatie voor ADHD en dyslexie. Veel leden gaven aan óók HSP te zijn,’ vertelt hoogleraar Corina Greven.

Als zowel ADHD als hoogsensitiviteit prikkelgevoeligheid met zich meebrengt, hoe weet je dan wat het is? Dat is geen eenvoudig verhaal, bevestigt Greven, die onderzoek deed naar het verband tussen HSP- en ADHD-kenmerken.

Ze wil vooropstellen dat ADHD – net als autisme – beschouwd wordt als een ontwikkelingsstoornis in de DSM-5, maar dat ook daarbij de discussie speelt of het niet gewoon een van de variaties in het menselijk gedrag is.Wat het verder complex maakt, is dat het onderzoek tegenstrijdige resultaten laat zien.

Toch zijn er volgens Greven wel een paar interessante dingen over te zeggen. Zo zouden ook ADHD’ers een lagere prikkeldrempel hebben, waardoor zintuiglijke informatie al heel snel wordt opgemerkt. Dat is een voordeel, want dat betekent dat ze meer waarnemen. Aan de andere kant stroomt vaak ook irrelevante informatie het bewustzijn in, zoals achtergrondgeluid. Daardoor ligt overprikkeling op de loer.

Daarnaast kunnen zowel HSP’s als ADHD’ers makkelijk overweldigd raken door emoties en zintuiglijke prikkels, ontdekte Greven in een recente studie. Ze kunnen intens reageren op emotionele sferen en nare berichten in de media, maar ook dieper worden geraakt door kunst.

Op andere vlakken zijn ze echter eerder elkaar tegenpolen. ADHD wordt gekenmerkt door hyperactiviteit, aandachtsproblemen en impulsiviteit. Een HSP kan ook moeite hebben met aandacht en concentratie, maar alleen bij overprikkeling.

‘Daarnaast hebben HSP’s de neiging zich terug te trekken,’ aldus Greven. ‘Ze pauzeren en observeren hun omgeving om later gepast te kunnen reageren. Kortom: ze zijn verre van impulsief en dat is juist kenmerkend voor mensen met ADHD.

Die handelen spontaan, zonder na te denken over de gevolgen. Ook zijn ze motorisch drukker. In hun impulsiviteit nemen ze soms risico’s. HSP’s zijn wat dat betreft het tegenovergestelde.’

Uit Grevens eigen onderzoek blijkt dat er geen verband is tussen HSP en ADHD-kenmerken, terwijl andere studies wel kleine verbanden vonden. ‘Wat dat betekent, weten we nog niet,’ vertelt Greven.

‘Het lijkt erop dat ADHD’ers geen grotere kans hebben om hooggevoelig te zijn. Maar je kunt natuurlijk evengoed beide zijn. Zo’n 30 procent van de mensen is hoogsensitief. Dat is een grote groep waar ook mensen met ADHD tussen zitten.’

Lees ook: Leven met ADHD

Dit zijn de verschillen tussen HSP en hoogbegaafdheid

Vroeger was je hoogbegaafd bij een IQ van 130 of hoger, maar tegenwoordig zijn wetenschappers het erover eens dat het om meer gaat dan alleen intelligentie. Er horen ook andere kenmerkende eigenschappen bij, zoals creativiteit, een sterk rechtvaardigheidsgevoel, motivatie, een rijk gevoelsleven en hoogsensitief waarnemen.

Veel hoogbegaafden nemen meer waar en kunnen daar dieper over nadenken. Ook beleven ze alles intenser. Dat doet sterk denken aan hoogsensitiviteit: ook HSP’s nemen meer zintuiglijke prikkels waar en verwerken ze diepgaand. Is er een verband?

Uit onderzoek van de Radboud Universiteit en de Vrije Universiteit Brussel blijkt dat 87 procent van de hoogbegaafde volwassenen ook hoogsensitief is. Volgens het Delphi-model van hoogbegaafdheid, dat zich richt op de positieve kanten, hoort gevoeligheid echt bij hoogbegaafdheid, zegt ook Greven.

Andersom is dat verband er niet. Een HSP kan natuurlijk een IQ van 130 of hoger hebben en dus ook hoogbegaafd zijn, maar dat hoeft niet.

En onderzoekers van de universiteit Leiden ontdekten nog een opmerkelijk verschil: hoogbegaafden zouden lagere gevoeligheidsscores hebben dan HSP’s. Toen de onderzoekers wat dieper gingen graven, bleek dat dat vooral zou gelden voor de gevoeligheid voor emoties en zintuiglijke prikkels.

HSP’s zijn daar uitermate gevoelig voor, terwijl hoogbegaafden er gemiddeld op scoren. Hoogbegaafden zouden wel hoger scoren op esthetische gevoeligheid – de positieve kant van gevoeligheid.

Ze kunnen intens genieten en worden geraakt door allerlei kunstvormen. Hoogbegaafden plukken dus vooral de vruchten van hun gevoeligheid en hebben minder last van de negatieve kanten zoals overprikkeling, waaronder HSP’s wél kunnen lijden.

Lees ook: Een nieuw licht op hoogbegaafdheid

Bron: V. De Gucht e.a., Do gifted individuals exhibit higher levels of Sensory Processing Sensitivity and what role do openness and neuroticism play in this regard? Journal of Research in Personality, 2023