David Vann: ‘Je kunt altijd opnieuw beginnen’
Hij was 13 toen het duizelingwekkende bericht kwam. Hij woonde bij zijn moeder, zijn ouders waren al een paar jaar gescheiden. Zijn stiefmoeder belde: zijn vader had zich een kogel door het hoofd geschoten.
Nu is David Vann 45 en vertelt hij met stralende ogen over die wanhopige daad. Dat enthousiasme lijkt vreemd, maar bedenk wel dat David Vann het verhaal over de zelfmoord van zijn vader talloze malen en in al zijn facetten in zijn hoofd heeft afgedraaid, eer hij er een beetje mee in het reine kon komen. Het is nog maar vier jaar geleden dat Vann een manier vond om, zoals hij het zelf zegt, dat knellende gevoel in zijn ziel te verzachten: door er een verhalenbundel over te publiceren, Legende van een zelfmoord. Dat boek werd tevens zijn doorbraak als schrijver.
Het was altijd Vanns droom geweest schrijver te worden, en jarenlang had hij geworsteld met manuscripten en onwillige uitgevers (en was hij van lieverlee maar professioneel zeezeiler geworden), maar nu was het hem dan toch gelukt – met dat fictieverhaal over de zoon, de vader en de zelfmoord, dat sterk is gebaseerd op zijn persoonlijke ervaringen.
‘Eindeloos heeft het in mij liggen gisten en tien jaar lang probeerde ik het op te schrijven, maar steeds ontbrak er nog iets. Totdat ik ontdekte dat ik niet de emoties van de vader centraal moest stellen, maar hoe de zoon lijdt onder zijn vader. Dát was het verhaal dat ik te vertellen had.’
Hoe kwam u na al die tijd opeens aan dat inzicht?
‘Dat gebeurde op een boot waarop ik samen met vijf vrienden over de Stille Oceaan zeilde, van Californië naar Hawaiï. Het meest opwindende wat ik ooit heb ondernomen in mijn leven. Ik mocht maar drie kwartier achter elkaar slapen, en kreeg dan paranoïde dromen over eilanden die ineens voor ons opdoemden. De oceaan is een mooie, maar ook angstaanjagende plek. Je beleeft alles heel intens: het rode nachtlicht in de kajuit dat vanaf de boeg op de ogen van een draak lijkt, de hallucinerende spiegeling van de bootlichten in het wateroppervlak, de magische sterrenhemel, de zwarte muur van water die je steeds optilt en dan weer naar beneden duwt, en dan elke avond dat tegemoet zeilen van de zonsondergang… Ik heb in de zeventien dagen dat we op de oceaan zaten, in één ruk het hele verhaal opnieuw opgeschreven, en nu in één keer goed. Omdat de omgeving zo intens was, kon ik intenser schrijven.’
Waarom was het schrijven therapeutisch?
‘Al die jaren hadden allerlei gevoelens in mijn onderbewuste gehuisd, en die willen verlost worden. Wanneer je alles wat angstig en lelijk en naar is, veilig kunt maken door het in iets anders te veranderen, in mijn geval in de schoonheid van een boek, kun je weer verder met je leven. De oude Grieken hebben niet voor niets de tragedie uitgevonden als kunstvorm. Een nare gebeurtenis verliest haar greep op je als je haar in een verhaal hebt gegoten. Zowel de lezer als de schrijver heeft daar baat bij. Schrijven werkt helend.’
Wat gebeurt er met een jongen van 13 als zijn vader zelfmoord pleegt?
‘Ik kreeg een dubbelleven. Ik schaamde me rot en vertelde op school dat mijn vader aan kanker was overleden. Ik stortte me op het leren en haalde alleen maar tienen. Zelfs mijn moeder dacht dat het prima met me ging, maar achter dat masker van het perfecte kind voelde ik alleen maar één grote leegte; na de dood van mijn vader betekende niets meer iets. Ik ben toen ook bij mensen gaan inbreken. Niet om te stelen, maar om hun spullen te bekijken. Ik probeerde erachter te komen waardoor een leven nu eigenlijk wordt opgevuld. Van mijn vader had ik een .300 Winchester Magnum geërfd – bizar genoeg had hij mij zijn complete collectie jachtgeweren nagelaten. Om maar iets te voelen schoot ik de lampen van lantaarnpalen kapot. Die waren daar heel geschikt voor, want ze spatten altijd met een grote klap uit elkaar – een heerlijk sissend, ploffend, knisperend geluid gaf dat. Af en toe richtte ik mijn vizier op mensen die rustig op de bank tv zaten te kijken.’
Kwam u in de verleiding bij die mensen de trekker over te halen?
‘Ik kan me dat niet herinneren; ik heb het simpelweg niet gedaan. Ik denk dat je de meeste grote beslissingen in je leven met je onderbewuste neemt, maar achteraf heb ik er wel een verklaring voor: ondanks alle narigheid had ik toen genoeg redenen om níét op die mensen te schieten. Vooral omdat ik mensen om me heen had, op school, in mijn familie, vrienden. Ook al waren die relaties verre van bevredigend, toch had ik iets wat me bond aan anderen. Ik heb laatst een journalistiek portret geschreven over een jongen die op een universiteit in Illinois vijf studenten en daarna zichzelf heeft doodgeschoten, en toen ik me in zijn leven verdiepte, ontdekte ik een duidelijk verschil tussen ons: hij had écht het contact verloren met de mensen om zich heen. Hij was totaal geïsoleerd geraakt. Ik denk dat het makkelijker wordt om geweld te plegen als je helemaal niets meer te verliezen hebt.’
Hoelang heeft u die leegte gevoeld?
‘Ongeveer drie jaar. Daarna heb ik het roer omgegooid: ik brak met mijn foute vriendjes, omdat ik me realiseerde dat die gewoon niet aardig voor me waren. Ik ging bij een toneelgroepje, en daar vertelde ik voor het eerst de waarheid over de dood van mijn vader. Toen ontdekte ik de kracht van kunst: jezelf uiten vermindert je pijn.’
Waaruit bestond die pijn?
‘Ik heb me eerst vooral verraden gevoeld, daarna kwam de schaamte, en drie jaar later het schuldgevoel. Twee weken voor zijn zelfmoord had mijn vader me nog gesmeekt of ik een jaar bij hem wilde komen wonen; hij voelde zich zo eenzaam, zo vlak na de scheiding van mijn stiefmoeder. Maar ik had geweigerd: hij woonde ver weg en ik had mijn eigen leven. Stel nou dat ik wél naar hem toe was gegaan, zo begon ik te denken, dan had hij misschien nog geleefd. Het duurde een paar jaar voordat ik besefte dat niemand het verdient verantwoordelijk gesteld te worden voor de zelfmoord van een ander, dat zou alleen maar heel, heel wreed zijn. Maar goed, toen ik daar eenmaal achter was, bleef ik nog zitten met mijn boosheid, en die duurde het langst, ongeveer twintig jaar: lúl! Waarom heb je ons dit verdomme aangedaan! Pas de laatste paar jaar ben ik dat gevoel kwijt. Nu voel ik eigenlijk alleen nog liefde voor mijn vader. Ik heb geleerd dat liefde de voedingsbron is geweest van al mijn nare gevoelens. Uiteindelijk heeft de liefde overwonnen.’
Waarom was uw vader niet gelukkig met zijn leven?
‘Hij zat gevangen in een leven dat niet bij hem paste. Het begon er al mee dat hij niet zelf voor zijn beroep – hij was tandarts – had gekozen. Zijn ouders wilden dat graag. Hij was liever visser of jager geworden. Hij zat vast aan allerlei conventies. Hij ging bijvoorbeeld naar de kerk omdat het moest, terwijl hij niet gelovig was. Hij was niet geschikt als echtgenoot, daarvoor had hij te veel vrijheid nodig. Maar toch trouwde hij twee keer – om vervolgens vreemd te gaan en die huwelijken op de klippen te laten lopen. Op het laatst maakte hij schulden, steeds meer ging mis in zijn leven. Hij noemde zichzelf een waardeloos figuur, a piece of shit.’
Waarom volgde hij niet gewoon zijn hart?
‘Ik snap dat je dat denkt: fuck ’em all, kies voor jezelf, stomkop! Maar hij was opgegroeid in een andere tijd, de druk van de omgeving was toen veel groter. Als ik eraan terugdenk, vind ik het heel aandoenlijk: steeds is hij blijven proberen degene te zijn die hij van zijn omgeving moest zijn. Helaas zag hij niet in dat hij zichzelf zo langzaam heeft laten stikken.’
U begrijpt dus waarom uw vader het heeft gedaan?
‘Nee, dat toch niet. Dat laatste moment, het moment waarop hij de trekker overhaalde, begrijp ik nog steeds niet. Ik zie heus wel dat er redenen waren om wanhopig te zijn, maar hij had net zo goed redenen om wél te willen leven. Mijn moeder, mijn zus, ik: we hadden nooit verwacht dat hij dit zou doen. We hielden zielsveel van hem en hij van ons. Voor ons was het al genoeg geweest als we hem gewoon nog om ons heen hadden gehad. Dat is eigenlijk het enige wat telt in het leven: dat er mensen zijn die van je houden en van wie jij kunt houden. Laat het in elk geval een les zijn: wat er ook gebeurt in je leven, hoeveel schulden je ook hebt, of hoeveel maatschappelijke missers je ook maakt, de essentie is dat het goed is dat je er bent. Het is echt geen enkel probleem om geen succes te hebben of niets voor te stellen in de maatschappij. Moet je nagaan wat een vrijheid je dat geeft, als je je dat realiseert. Dan kun je gewoon genieten van het leven zoals het is.’
Wanneer drong deze levensles tot u door?
‘Op mijn 35ste. Mijn vrouw en ik hadden een te duur zeilschip gekocht, dat toeristen konden charteren en waar we ook op woonden. Op een dag sloeg het noodlot toe: we kwamen op de Middellandse Zee in een storm terecht en de boot begon te zinken. We werden gered, maar we waren alles kwijt: de boot, ons bedrijf, ons huis, al onze spullen. We zaten totaal aan de grond, konden geen cent meer lenen. Tot dat moment was ik ervan overtuigd geweest dat ik dezelfde kant op zou gaan als mijn vader: ik hoefde maar een dieptepunt te bereiken in mijn leven, en ik zou er ook een eind aan maken. Maar toen we vanaf de reddingsboot zagen hoe ons schip door het water werd verzwolgen, voelde ik me helemaal niet wanhopig. Als je alles hebt verloren, heb je jezelf nog niet verloren, ging het door me heen. Dát was het moment waarop ik erachter kwam dat ik nooit zelfmoord zou plegen. Ik besefte dat je helemaal niet bang hoeft te zijn voor mislukkingen en diepe dalen. Ze zijn juist welkom: ze leren je wie je bent, wat je waardevol vindt, hoe je je leven wilt leven. Even leek alles rampzalig, maar al na een paar dagen begonnen we licht aan het einde van de tunnel te zien. Ik weet nu: je kunt altijd opnieuw beginnen. Hoe en waar je maar wilt.’
Denk je over zelfdoding?
Denk je aan zelfmoord en wil je contact met een deskundige? Bel of chat anoniem met 113. De hulplijn is 24/7 beschikbaar, dus zoek hulp als je zelfmoordgedachten hebt: 0900-0113 of www.113online.nl
David Vann (1966) groeide op in Alaska en Californië. Op zijn 28ste studeerde hij af in creatief schrijven aan de Cornell-universiteit. Vervolgens verhuurde hij zich als zeezeiler aan toeristen. Tweemaal zonk zijn boot en driemaal ging hij failliet. In 2005 publiceerde hij zijn eerste boek, A mile down, een non-fictieverhaal over het zinken van zijn schip. In 2008 brak hij door met Legende van een zelfmoord. Vorig jaar verschenen de roman Caribou Island, over een huwelijk dat na dertig jaar op gruwelijke wijze uiteenvalt op een onbewoond eiland in Alaska, en het non-fictieboek Last day on earth, over Steve Kazmierczak, die in 2008 op een universiteit in Illinois vijf mensen doodschoot en daarna zichzelf. Deze zomer verschijnt Vanns volgende roman: Dirt – dit keer komt er geen zelfmoord in voor, verzekert hij. Vann wordt vooral geroemd om de beklemmende sfeer die hij in zijn verhalen weet op te roepen.
