Sunny Bergman over seksueel geweld: ‘Mijn boosheid wil ik omzetten in een krachtig statement’

Inzicht 1: Seks gaat vaak gepaard met een vorm van druk

Sunny Bergman: ‘Toen ik 17 was, ging ik samen met mijn beste vriendin op vakantie naar een Grieks eiland waar allemaal jongeren kwamen om te feesten. Op een avond ontmoetten we een paar jongens van eind twintig. Ik herinner me van die avond nog maar een paar dingen: dat een van die mannen me meenam naar een dak en dat hij mijn tampon eruit trok en vervolgens seks met me had.

De volgende dag voelde ik vooral schaamte tegenover mijn vriendin, omdat ik zomaar met iemand was meegegaan. De nare gevoelens waren er wel, maar die ging ik pas later onderzoeken toen ik boeken schreef en documentaires maakte over seksualiteit, zoals Sletvrees.

Ik begon me te realiseren dat ik me bij veel onenightstands onder druk gezet heb gevoeld: als je A zegt, moet je ook B zeggen; als je met iemand naar huis bent gegaan, dan verwacht diegene ook seks. Ook binnen relaties heb ik mijn partner weleens seks gegeven omdat hij anders chagrijnig werd.

Zo kwam ik ook terug bij die ervaring in Griekenland. In mijn nieuwe documentaire Blauwe ballen en andere verkrachtingsmythes besprak ik die kwestie met de zedenpolitie en met klinisch psycholoog Iva Bicanic – ben ik verkracht?

Ik werd meteen emotioneel, zelfs al was het al zo lang geleden. Bij verkrachting had ik onbewust altijd het clichébeeld voor ogen gehad van een vreemde op straat die je overmeestert. Maar als ik eerlijk ben, moet ik toegeven dat dit eigenlijk geen seks met consent is geweest.

Naast de stressreacties fight, flight, freeze is er ook nog fawn: iets in meer of mindere mate gewillig ondergaan. Dat laatste is bij mij vaker gebeurd. Zo herinner ik me nog dat ik 20 of 21 was en tijdens een reis in India met een medereiziger op een hotelkamer belandde. ‘Ik doe nu de deur op slot en wij gaan seks hebben,’ zei hij.

Er werd helemaal niet gevraagd of ik dat wilde of niet. Ik deed maar mee om het niet te laten uitmonden in een verkrachting. Achteraf zie ik dat ik tijdens seks vaak ben gedissocieerd en niet heb gevoeld wat er met mijn lichaam gebeurde. Daar ben ik heel verdrietig over geweest. Vooral op momenten dat de seks wel fijn was: o, zo kan het dus ook.’

Inzicht 2: We worstelen allemaal met hetzelfde

‘De kiem voor mijn documentaires is altijd een combinatie van persoonlijke ervaringen en verontwaardiging over maatschappelijk onrecht. Dat geldt ook voor Blauwe ballen. Seksueel geweld komt zó ontzettend veel voor, maar in nog geen half procent van de rechtszaken wordt de aangeklaagde veroordeeld.

Mijn boosheid daarover wilde ik omzetten in een krachtig statement. Voor getroffenen maakten we een safe space om hun verhaal te vertellen. Zij zaten binnen in een huisje, ik buiten, dus ze hoorden alleen mijn stem.

Is het nog mogelijk om mannen te vertrouwen nadat je zoiets hebt meegemaakt? Hoe was het contact met de politie? Hoe was het om een rechtszaak te beginnen? In drie dagen deed ik acht interviews per dag, dat was heel intens – sommige verhalen waren zo aangrijpend dat ik zelf ook moest huilen.

Na afloop vond ik het moeilijk om het gesprek met psycholoog Iva Bicanic over mijn eigen ervaringen terug te kijken. ‘Dat gaan we niet gebruiken, hoor!’ riep ik tegen mijn editor. Maar mijn collega’s hebben me overgehaald, zij vonden dat het de film krachtiger maakte.

Eigenlijk gebruik ik altijd persoonlijke ervaringen in mijn documentaires, om op die manier een verbinding te maken met de kijker. Daarmee laat ik zien dat ik als filmmaker niet boven of buiten de onderwerpen sta die ik belicht. We hebben allemaal dezelfde onzekerheden en existentiële problemen in het leven, maken allemaal fouten.

Toen ik bijvoorbeeld net actief werd binnen de antiracismebeweging, betrapte ik mezelf soms ook weleens op een racistische gedachte. Door zoiets te benoemen in de film hoop ik dat de kijker denkt: als zij zich kwetsbaar opstelt, kan ik zelf ook eerlijk zijn over mijn gedachten en gevoelens.’

Inzicht 3: Ik kan het trauma van een ander niet oplossen

Sunny Bergman: ‘Het is een bizar gegeven dat ik besta vanwege seksueel geweld. Deze geschiedenis heb ik onderzocht in mijn boek Mijn nazi-opa. Mijn vader is namelijk voortgekomen uit een verkrachting. Mijn oma werkte tijdens de Tweede Wereldoorlog als dienstmeid bij een Duitse burgemeester, vlak over de grens.

Hij was een overtuigd nazi; al lang vóór de oorlog was hij lid van de nazipartij NSDAP. Zij was begin twintig, hij was een machtige man van in de zestig. Ze raakte zwanger en vlak voor het einde van de oorlog werd mijn vader geboren.

Anderhalf jaar later pas keerde ze terug naar Nederland; waarschijnlijk durfde ze niet eerder omdat ze een bastaardkind had, en dan ook nog van een Duitser. Later heeft ze hem achtergelaten bij haar ouders.

Toen ik veel voor mijn vader moest mantelzorgen, omdat hij om onverklaarbare redenen ineens een dwarslaesie kreeg, stelde ik voor om voor het boek nu toch eens in die familiegeschiedenis te duiken, omdat ik geïnteresseerd was in hoe trauma intergenerationeel wordt doorgegeven.

Op een gegeven moment deden we samen een voorouderritueel: we staken een kaars aan, zetten een foto van zijn vader en moeder naast elkaar en spraken uit wat we daarbij voelden. Ondanks mijn vaders scepsis ten aanzien van het ritueel, kwam bij hem haat jegens zijn vader naar boven, en verdriet omdat hij zo was afgewezen.

In praktische zin is mijn vader altijd lief en zorgzaam voor zijn kinderen geweest. Hij repareerde mijn computer, vond het leuk mijn chauffeur te zijn als ik ergens een lezing moest geven en stond me op te wachten op Schiphol als ik op reis was geweest. Zo liet hij zijn liefde blijken. Maar door zijn trauma heeft hij wel een soort gelatenheid over zich, waardoor emotionele nabijheid moeilijk is.

Het begon me te dagen dat ik als kind dat verdriet en gemis van mijn vader heb aangevoeld en me altijd verantwoordelijk heb gevoeld voor zijn geluk. En dat ik dat patroon aan het herhalen was in mijn eigen relatie. De vader van mijn kinderen is net als mijn eigen vader verlaten door zijn moeder, op precies dezelfde leeftijd. Ook hij is een zorgzame man – ik heb mede aan hem te danken dat ik carrière kon maken – maar emotioneel erg gesloten.

Ik besefte dat ik een redderscomplex had ontwikkeld: ik moest hem gelukkig maken en helpen zijn trauma te overwinnen. Maar dat is natuurlijk geen goede, gezonde basis voor een relatie. Ik vond het moeilijk om hem los te laten en mijn gezin op te breken. Maar ik wist ook dat het niet anders kon.’

Inzicht 4: Voorouders hebben een grote invloed

‘Door het verhaal van mijn vader realiseerde ik me dat het waardevol is om te weten waar je vandaan komt, wie je voorouders zijn en hoe die jou hebben gevormd. Mijn ene opa was dus een nazi, maar de geschiedenis aan de kant van mijn moeder was ook vrij heftig.

Haar vader was militair bij een soort James Bond-achtig bataljon van het Engelse leger en heeft meegeholpen aan de bevrijding van Europa. Die grootvader was dus een totale tegenpool van mijn nazi-opa, maar ook een nare man.

Hij kwam getraumatiseerd terug uit de oorlog en sloeg mijn oma, waardoor zij al snel zijn gescheiden en mijn moeder haar vader ook bijna nooit meer heeft gezien. Wow, dacht ik, wat een gewelddadige, nare voorvaderen heb ik.

Misschien ligt daar de oorsprong van mijn feminisme en mijn idealisme om de samenleving beter te maken. Dat komt ook bij mijn vader vandaan, die heel politiek actief was. Vanaf mijn vierde jaar voerde hij al politieke gesprekken met me.

Ik vroeg bijvoorbeeld hoe Zwarte Piet door de schoorsteen kon – dat paste toch niet – en toen antwoordde hij dat het hele Sinterklaasfeest één grote kapitalistische uitvinding was om het consumentisme aan te wakkeren. Op schoot bij Sinterklaas verkondigde ik dat vervolgens precies zo.

Het strijden tegen onrecht is natuurlijk ook een vorm van mijn redderscomplex. Hoewel ik vind dat privileges ook verantwoordelijkheid met zich meebrengen, probeer ik tegenwoordig beter voor mezelf te zorgen en mijn grenzen beter te bewaken. Zo hoef ik van mezelf niet meer bij elke demonstratie of actie aanwezig te zijn, zoals ik lang heb gedaan.’

Inzicht 5: Haat zegt vooral iets over de afzender

Sunny Bergman: ‘In 2007 kreeg ik een burn-out die lang duurde. Ik had Beperkt houdbaar gemaakt, een documentaire over het schoonheidsideaal, en werd het onderwerp van debat. Ik had het gevoel dat ik alles moest bijhouden wat er werd gezegd en geschreven, de onwaarheden die werden verspreid moest corrigeren, en dat gaf me een enorm onrustig, gejaagd gevoel en heel veel stress.

Ik kreeg veel haat over me heen en werd weggezet als een ijdel vrouwtje, kreeg dingen naar mijn hoofd als ‘ze is gewoon te lelijk’ of juist opmerkingen als: ‘Waar zeikt ze over? Zij heeft toch nog helemaal geen rimpels?’

Vanwege het onderwerp van de documentaire ging het erg over mijn uiterlijk – het onderstreepte precies het punt dat ik wilde maken met mijn film, namelijk dat vrouwen voortdurend worden beoordeeld op hun uiterlijk.

Plotseling een publiek persoon zijn in combinatie met familieproblemen was zo overweldigend dat ik een burn-out kreeg. Dat heeft me noodgedwongen geleerd om al die reacties meer te laten voor wat ze zijn. Een bevriend politicus zei tegen mij: ‘De haat die je ontvangt zegt niets over jou, maar altijd iets over de afzender.’ Dat is een les die ik heb geleerd.

Als iemand constructieve kritiek heeft, ga ik met diegene in dialoog, maar als het onder de gordel is of als ik alleen word gebruikt als boksbal, kan ik het nu beter naast me neerleggen.

Maar dat was anders in de strijd tegen Zwarte Piet. Toen er serieuze doodsbereidingen kwamen ben ik echt fysiek bang geweest en hielp die bezwering niet meer. Wat daar gebeurde in de nationale psyche… de intense haat en gewelddadigheid die binnen bepaalde groepen ontstond, was ongekend.

Toen ik bij De wereld draait door te gast was, werd ik aan het einde van het programma afgemaakt in de column van Nico Dijkshoorn. Tijdens de borrel na afloop keek niemand me aan, het was duidelijk dat ze me verachtten. Ik dacht: als ik nu publiekelijk gelyncht zou kunnen worden, dan zouden ze het doen.

Dat was een nare, heftige tijd. Ik overwoog mijn haar te verven, liep met een capuchon op mijn hoofd over straat en was bang voor elke opgeschoten witte jongen op een brommer. Het ergste was een poederbrief die naar mijn agent werd gestuurd. Voordat Sinterklaas het land uit was, zou ik vermoord worden, stond erin.

Dat werd een serieuze zaak, met politie erbij en telefoontjes van een minister en de toenmalige burgemeester van Amsterdam. De VPRO heeft mij op vakantie gestuurd, tot na Sinterklaas. Daarna ebde het gelukkig weer weg.

Inmiddels is Zwarte Piet Roetveeg Piet geworden. Maar daarmee zijn we er nog niet. Racisme is vaak subtiel, maar desalniettemin overal. Over mijn partner uit Senegal heb ik weleens horen zeggen: ‘Hij is zo’n beschaafde man.’ Met zo’n rare verbaasde ondertoon. Zou je dat ook over een witte man zeggen?

Toen hij laatst met de bakfiets op pad was, kwam er iemand naast hem fietsen: ‘Ik had ook zo’n bakfiets, maar die is gestolen. Is deze wel van jou?’ En de man aan wie hij op het treinstation de weg wilde vragen, zei zonder hem aan te kijken: ‘Ik heb geen geld of sigaretten.’

Zulke dingen gebeuren nooit als ik erbij ben. Dat hoorde ik ook van mijn ex; hij werd alleen racistisch bejegend als de kinderen of ik er niet bij waren. Als witte partner fungeer je blijkbaar als validatie, als geruststelling.

Van nature ben ik een optimistisch mens, maar over de staat van de wereld ben ik momenteel tamelijk pessimistisch. We hebben we het meest extreemrechtse kabinet ooit en de PVV heeft in haar verkiezingsprogramma staan dat Zwarte Piet weer moet terugkomen. De strijd is nog niet gewonnen.’

Inzicht 6: Mijn analytische geest mag vaker met pauze

Sunny Bergman: ‘Een vriend uit Iran, die mij vaak helpt met academische research, leerde mij iets interessants: hij zei dat het placebo-effect de brug vormt tussen de westerse en niet-westerse benadering van de geest.

Want het geeft aan hoe sterk de mind eigenlijk is: zo krachtig dat die je gezondheid kan beïnvloeden. Dat vond ik een eyeopener, want ik ben sceptisch van aard en analytisch van geest. Als iets niet logisch is, vind ik dat ingewikkeld. Daardoor vind ik het ook moeilijk me over te geven of zomaar iets aan te nemen. Soms is het dus het beste om gewoon iets te ervaren.

Voor mijn boek Mijn nazi-opa heb ik een San Pedro-cactusceremonie bijgewoond. Het nemen van zo’n plantmedicijn is net als trippen – ik heb weleens psychedelische drugs gebruikt – maar dan als een therapeutische sessie in een veilige omgeving.

Ik hoopte meer te weten te komen over mijn voorouders, maar ervoer vooral veel verdriet over de twee abortussen die ik heb ondergaan toen ik begin twintig was. Mijn lichaam, mijn keuze, vond ik als feminist, en daar sta ik nog steeds achter.

Maar ik wist niet dat er nog zo veel verdriet in mijn lichaam zat. Ik kreeg zelfs een soort baringspijn, heel erge krampen. Het was intensieve therapie om door dat verdriet heen te werken.

Het Vipassana-boeddhisme heeft me geleerd dat lijden niet te vermijden is, maar hoe je daarop reageert wel. Het meeste lijden komt doordat je wil wegrennen van een bepaalde situatie die pijn en verdriet geeft. Dat besef helpt me om te proberen beter te dealen met mijn grootste pijnpunten in het leven, namelijk de ongerustheid over de wereld en over mijn naasten.

Ik vlucht graag in slechte reality-tv: datingshows en zo. En zoals anderen graag een wijntje drinken, rook ik graag een jointje in de avond. Maar het is beter om meer tijd te besteden aan dingen waar ik gelukkig van word, zoals bergwandelen, tekenen en zingen. Of mediteren – toen ik dat een tijd deed, merkte ik meer helderheid van geest, en in mijn gedachten en patronen.

Daarom heb ik me voorgenomen meer in de natuur te zijn en mijn aandacht meer naar binnen te richten. In de natuur heb ik weleens gevoelens van mystiek ervaren, een overweldigend gevoel van sereniteit en schoonheid en een verbinding met alles wat er is. Die rust wil ik graag in mijn leven.’