Klinisch psycholoog Lotte Gerritsen: ‘Mannen zijn net zo hormonaal als vrouwen’

Een woestijn, zo omschrijft Lotte Gerritsen het landschap waarin zij onderzoek doet. ‘Er is zo weinig onderzocht als het om vrouwen, hormonen en emoties gaat, het is ronduit bizar. Maar het mooie is: meer kennis over dit onderwerp kan een verschil maken, bijvoorbeeld voor vrouwen met een psychische kwets­baarheid.’

Gerritsen is universitair hoofddocent klinische psychologie aan de Universiteit Utrecht en doet onderzoek naar hormonen en psychisch welzijn. Tijdens haar opleiding Neurowetenschappen kreeg ze nog te horen: ga niet met vrouwen en hormonen aan de gang.

‘De man was de standaard. De hormonen van vrouwen fluctueren onder invloed van hun menstruele cyclus, wat meten en onderzoek complexer maakt. Alleen met mannen zou je ‘zuiver’ kunnen meten, zo was lang het idee. Nog steeds trouwens. Dat is toch absurd? Je kunt de helft van onze bevolking niet zomaar negeren bij onderzoek.’

Met Anne Marieke Doornweerd publiceerde je het onderzoek ‘28 days later’, waarin jullie voor het eerst hebben gemeten hoe het zit met hormonen gedurende de hele menstruele cyclus én hoe de hormoonschommelingen verband houden met psychisch welbevinden. Hoe gingen jullie te werk?

‘Tot nu toe werden hormonen bij vrouwen gemeten door middel van bloedonderzoek op een bepaalde dag, of paar dagen, in de cyclus. Maar omdat de ­cyclus bij elke vrouw anders is, kun je daar eigenlijk weinig conclusies aan verbinden.

Wij hebben bij veertig vrouwen elke dag van hun cyclus speekselmonsters afgenomen. Een deel van de onderzochte vrouwen gebruikte hormonale anticonceptie, een ander deel niet. We stelden hen ook dagboekvragen; dagelijks hielden de vrouwen bij hoe ze zich voelden.’

Een opvallende uitkomst is dat vrouwen die hormonale anticonceptie gebruiken, gelijkmatiger emoties hebben dan vrouwen die geen anticonceptie gebruiken. Hoe kan dat?

‘Doordat de anticonceptie de hormonale schommelingen afvlakt, hebben ze een betere stemming. Ze kunnen bijvoorbeeld beter met stress omgaan, zijn in tegenstelling tot de vrouwen met een natuurlijke ­cyclus niet een paar dagen per maand prikkelbaar.

Pilgebruikers slapen beter, en wat verrassend was: ze geven zelf aan dat ze vaker seksueel verlangen hebben. Terwijl vaak wordt gedacht dat de pil de zin in seks om zeep kan helpen. Wel was het zo dat ze zich over het algemeen iets minder energiek en vrolijk voelden vergeleken met de vrouwen met een natuurlijke menstruatiecyclus.’

Hoe kan het dat vrouwen die aan de pil zijn vaker zin hebben in seks?

‘De vrouwen die aan deze studie meededen, slikken al langer de pil en ervaren blijkbaar geen enorme bijwerkingen – anders waren ze wellicht al gestopt. En het merendeel van de pilgebruikers zijn vrouwen die beschermd seks willen kunnen hebben en een relatie hebben.

Wat dat aangaat is het dus niet verrassend dat zij meer zin in seks rapporteerden. Wat het verrassend maakt, is dat eerdere studies vaststelden dat vrouwen die de pil slikten minder zin in seks kregen; in deze groep vrouwen die al langere tijd zonder problemen de pil gebruiken, gold dat in ieder geval niet.’

Hoe zit dat dan precies met zin in seks en ­geslachtshormonen?

‘We zagen dat bij vrouwen met een natuurlijke cyclus vooral estradiol, een vorm van oestrogeen, verband houdt met seksueel verlangen. En dus niet zozeer testosteron, zoals bij mannen het geval is.

De vrouwen die geen hormonale anticonceptie gebruikten, voelden zich op hun aantrekkelijkst tijdens de ovulatie. En ze gaven zelf aan dat ze in die periode bereid waren om meer risico’s te nemen. Dat is ook goed te verklaren: tijdens de ovulatie ben je op je vruchtbaarst, dus dan is het evolutionair gezien handig dat je zin hebt in seks – en misschien risico durft te nemen om op zoek te gaan naar een partner.

Later in de cyclus, in de week voor de menstruatie, voelde deze groep zich minder vrolijk, prikkelbaarder en meer gestrest. Dat komt door de stijging en vervolgens sterke daling van het hormoon progesteron.’

Wat maakt dit een belangrijk onderzoek?

‘Voor ons is het om te beginnen belangrijk dat het gelúkt is, een hele maand de hormoonlevels meten. De deelnemers namen zelf speekselmonsters af, bewaarden die in hun vriezer en onderzoeksassistenten haalden die bij hen thuis op.

Nu we weten dat dat werkt, kan het een blauwdruk zijn voor verder onderzoek. En ik hoop ook dat er meer wordt gepraat over de menstruele cyclus en psychisch welbevinden in de verschillende fasen.

‘Ik raad vrouwen aan om te kijken of ze patronen ontdekken in hoe ze zich voelen’

Ik geef regelmatig lezingen en merk dat vrouwen vaak weinig kennis hebben over hun ­eigen lichaam en hormonen. Ze weten bijvoorbeeld niet hoe ze reageren in de verschillende stadia van hun cyclus.

Ik raad dikwijls aan om het voor jezelf bij te houden met bijvoorbeeld een cyclus-app, en te kijken of je patronen kunt ontdekken in hoe je je voelt. Heb je tijdens de ovulatie meer energie, kun je je goed concentreren of juist niet? Heb je op bepaalde momenten in de cyclus meer of minder zin in seks?’

Wat kun je doen met die kennis over je eigen cyclus?

‘Als je die voor jezelf in kaart hebt gebracht, kun je je dagelijkse leven erop aanpassen. Voor zover mogelijk natuurlijk. Bijvoorbeeld door een moeilijk gesprek of een spannende afspraak niet te plannen in de dagen vlak voor je menstruatie, omdat je je dan misschien minder goed kunt concentreren of minder energie hebt.

En je kunt ervoor zorgen dat je in de laatste week van de cyclus meer slaapt, omdat je dat dan nodig hebt. Dat is natuurlijk niet altijd makkelijk, en je eigen ­cyclus varieert vaak ook – onder invloed van stress kan je cyclus anders zijn dan normaal. Maar zo kennis opdoen over je eigen lichaam en hormonen, kan je veel brengen.’

Er wordt weleens laatdunkend gezegd dat vrouwen ‘hormonaal’ zijn. Maar wat is dat ­eigenlijk? Zijn mannen het niet net zo goed hormonaal?

‘Je hormonen zijn fantastisch: het is een ingewikkeld, dynamisch systeem met veel verschillende soorten hormonen, dat je lichaam aanpast aan de omgeving, zodat je kunt doen wat je moet doen.

‘Hangry’ (een samentrekking van hungry en angry, red.) zijn, is bijvoorbeeld hormonaal. Je wordt boos en geagiteerd omdat hormonen je ertoe zetten iets te doen aan de honger. Bij mannen wordt het vaak niet zo genoemd, maar zij zijn óók hormonaal. Heel erg zelfs.

‘Bij mannen veranderen de hormoonlevels door externe factoren, zoals een sportwedstrijd of stress’

Tijdens ons 28 dagen-onderzoek hebben we ook de hormoonlevels van mannen gemeten. Die blijken ook van dag tot dag te verschillen, en ook op een en dezelfde dag – alleen dan niet onder invloed van een cyclus.

Bij hen veranderden de hormoonlevels door externe factoren; als ze een sportwedstrijd hadden gespeeld, als ze iets gingen doen dat stress kan veroorzaken zoals een examen, als ze met hun geliefde samen waren. Dat alles had uiteraard ook invloed op hun psychisch welzijn en gedrag.’

Toch bestaat vooral het beeld dat het vrouwen zijn die zich laten leiden door hun hormonen. Hoe komt dat?

‘Ik denk dat het komt doordat ‘hormonaal gedrag’ van mannen is genormaliseerd. Oerkreten uitslaan tijdens het kijken van een sportwedstrijd, laten merken dat je zin hebt in seks: voor mannen vinden we dit soort gedragingen, onder invloed van testosteron bijvoorbeeld, normaal.

Maar wanneer een vrouw in aanloop naar haar menstruatie sneller geïrriteerd is, wordt dat als labiel of hysterisch gezien. Ik denk dat dit soort labels ook voortkomen uit onze gebrekkige kennis over vrouwelijke geslachtshormonen.’

Met welke volgende onderzoeken zou je de ­komende jaren aan de slag willen?

‘Er is veel onderzoek gedaan naar stress en hormonen, maar vrouwen zijn daar te weinig in meegenomen. Ik wil onderzoeken hoe vrouwelijke geslachtshormonen effect hebben op de stressreactie.

Alle mensen maken cortisol aan als reactie op stress, maar bij vrouwen wordt de hoeveelheid cortisol beïnvloed door geslachtshormonen. Er is nooit onderzocht wat de effecten daarvan zijn. Door de menstruele cyclus en hormonale anticonceptie verandert de cortisolrespons op stress. Dat vonden onderzoekers lang genoeg reden om vrouwen uit te sluiten van studies naar stress.

‘Bij vrouwen wordt de hoeveelheid cortisol die vrijkomt bij stress beïnvloed door geslachtshormonen’

Daardoor missen we nu alle kennis over wat het effect is op hun stresservaringen. Kun je als je anticonceptie gebruikt minder goed met stress omgaan, of juist beter? Wat is voor vrouwen een gezonde of normale stressreactie?

Dat weten we helemaal niet. En dat is eigenlijk bizar. Net als dat we niet weten of pilgebruik zinvol is – of juist schadelijk – voor vrouwen met premenstruele depressieve klachten. Terwijl het heel belangrijk is om daarachter te komen.’

Dat gaat om vrouwen die veel last hebben van de hormonale schommelingen?

‘Er is een groep die rond de menstruatie ernstige ­depressieve klachten krijgt. Zij hebben Premenstrual Dysphoric Disorder (PMDD). Hun klachten zijn dan onder invloed van hormonen zo ernstig dat ze suïcidaal kunnen zijn.

Andere vrouwen hebben PME, ­premenstruele exacerbatie; onder invloed van hormonale veranderingen in de cyclus verergeren psychische klachten die ze al hebben, zoals ADHD, klachten door een posttraumatische stressstoornis, een angststoornis, psychose of borderline.

Het zou goed zijn om te onderzoeken hoe we deze vrouwen beter kunnen helpen. Nu wordt vaak gezegd: ga maar aan de pil, dan heb je minder last van de hormonale schommelingen.

Maar werkt dat echt? Er is ook een groep bij wie hormonale anticonceptie juist psychische klachten veroorzaakt. Uitvinden hoe dat precies zit, is voor alle vrouwen heel belangrijk.’

Lees ook: Zo ziet ADHD eruit bij vrouwen: ‘ADHD verandert met je hormonen mee.’

Wat zeggen mensen die bij jouw lezingen zijn na afloop tegen je?

‘De grootste eyeopener is toch wel de informatie die ik deel over de perimenopauze, de periode voorafgaand aan de menopauze. Ik hoor achteraf regelmatig: ‘O, ik ben helemaal niet gek aan het worden!’

Ik laat een grafiek zien over wat er in de perimenopauze met je hormonen gebeurt. Als je eenmaal in de menopauze bent, zijn je hormoonlevels laag. Maar in de periode ervoor, gaan ze alle kanten op. Dan kun je veel heftige symptomen ervaren, en inderdaad denken dat je gek wordt.

‘Ik hoor achteraf regelmatig: ‘O, ik ben helemaal niet gek aan het worden!’

Concentratieproblemen, vermoeidheid, slecht slapen, snel geïrriteerd zijn en plotselinge woede-uitbarstingen: het kan allemaal voorkomen, naast lichamelijke klachten zoals hoofdpijn en opvliegers.

Wat weinig mensen weten is dat de perimenopauze lang kan duren, wel zo’n tien jaar. Dat betekent dus dat je al vanaf halverwege de dertig of begin veertig jaar symptomen kunt krijgen. Ik merk dat het troostend is wanneer ik dat vertel; het is voor vrouwen in die leeftijdsgroep heel herkenbaar. ‘Dáárom slaap ik slecht, daardoor ben ik snel boos.’’

Vrouwen in diezelfde leeftijdsgroep krijgen vaak de diagnose burn-out. Is er volgens jou een verband met de perimenopauze?

‘Dat denk ik zeker, veel burn-outklachten lijken op klachten die met de perimenopauze te maken hebben. Concentratieproblemen, vermoeidheid, slecht slapen en depressieve klachten bijvoorbeeld, kunnen verklaard worden door de hormonale veranderingen.

Dat weten veel vrouwen niet, en artsen helaas vaak ook niet. We moeten nog veel beter in kaart brengen hoe het lichaam reageert op stress in deze fase. We weten niet hoe de hormoonlevels zijn in de perimenopauze, wat normaal is en hoe vrouwen dan op stress reageren.

De perimenopauze en de menopauze blijven te onzichtbaar, vrouwen komen vaak veel te laat bij een arts terecht met klachten. Ze zijn gewend om die te negeren en weg te moffelen, vaak omdat ze niet ­serieus worden genomen.’

Waarom praten we zo weinig over iets wat de helft van de bevolking elke maand meemaakt?

‘Het hoort erbij, wordt vaak gedacht. Dat vrouwen nu eenmaal last hebben van hun hormonen. Maar ik zie dat anders: hormonale klachten zeggen iets over je gezondheid en over je psychisch welzijn.

Dat moeten we serieus nemen. We moeten erover praten. Alleen zo doorbreken we het taboe. Tijd dus, dat we vrouwenlichamen niet langer negeren – maar eindelijk écht gaan begrijpen.’

Bronnen: Onderzoek hersenen en zwangerschap: zwangerschaps­hersenen.nl / L. Gerritsen, A.M. Doornweerd, 28 days later. A prospective daily study on psychological well-being across the menstrual cycle (…), Psychological Medicine, 2025