Je scrolt wat op Insta of TikTok. Bekijkt een foto van pas geschoren alpaca’s, en een video van dansende meisjes. Plotseling verschijnen er beelden van genocidaal geweld in Gaza op je scherm. Uitgehongerde kinderen, bominslagen, wanhopige mensen op de vlucht. Even later een influencer die zijn nieuwste sneakers showt.
Devon Price: ‘We schamen ons voor dingen waaraan we niets kunnen doen’
We werken niet hard genoeg, we doen niet goed genoeg voor anderen of voor het klimaat, we zijn niet ...
Er bekruipt je een ongemakkelijk gevoel. Er gaat iets mis. Wat gebeurt hier? En wat moet je doen? Omdat je daar niet meteen een antwoord op hebt, scrol je maar gewoon door. Weer een video: een klimaatramp, gevolgd door een hond op een skateboard.
In deze wereld bestaan extreem geweld en luchtig vermaak zonder enige overgang naadloos naast elkaar. En wij accepteren dat bijna gedachteloos – het lijkt inmiddels ‘normaal’. Daar is een term voor: hypernormalisatie. Het besef dat er iets fundamenteel mis is, maar ook het gevoel dat je niet weet wat te doen, en de verdoofde toestand die daarop volgt.
Het concept hypernormalisatie werd voor het eerst genoemd in het boek Everything Was Forever, Until It Was No More: The Last Soviet Generation. Daarin beschrijft antropoloog Alexei Yurchak de ervaring van burgers in de Sovjet-Unie. Iedereen had door dat de overheidssystemen niet functioneerden, maar omdat niemand een alternatief kon bedenken, werd er maar gedaan alsof er niets aan de hand was. Alsof het normaal was dat de winkels leeg waren, je jarenlang op een auto moest wachten, en leugenachtige politiek toch kon rekenen op applaus.
Het systeem kraakt
In de VS is hypernormalisatie momenteel aan de orde van de dag. Terwijl Amerikanen hun reguliere rondje lopen door het park, worden een straat verderop willekeurig mensen opgepakt en gedeporteerd, en is het namasté as usual in de yogastudio op de hoek.
Ook in Nederland zie je tekenen van hypernormalisatie. Neem de overspannen huizenmarkt, waardoor starters al jaren geen koopwoning kunnen vinden en belangrijke levensfases uitstellen. Een bizarre situatie: geen gezin kunnen stichten wegens geen dak boven je hoofd. Maar omdat het al zo lang aan de gang is, lijkt het bijna normaal. Net zoals we accepteren dat ouderen geen plek meer krijgen in een verzorgingshuis. En waarom blijven we rustig nieuwe woningen bouwen tot wel zes meter onder zeeniveau, terwijl de zeespiegel harder stijgt dan onze dijken aankunnen?
Waarom we huizen blijven kopen onder zeeniveau
De dreiging die klimaatverandering met zich meebrengt, is zo groot dat het ‘morele vervreemding’...
Iedereen ziet dat het systeem kraakt. Toch doen we alsof het niet zo is. We houden collectief de schijn op en spelen mee in een toneelstuk waarvan we weten dat het niet klopt.
Maar waarom dóén we dan niks?
Veel mensen voelen die tegenstrijdigheid, maar ondernemen toch geen actie. Daar zijn verschillende verklaringen voor. Volgens Adam Curtis, maker van de documentaire Hypernormalisation (2016), komt onze apathie voort uit machteloosheid. Daardoor, zegt hij, richten we ons op dat waar we wél controle over hebben, in een poging dat ten goede te veranderen: onszelf. Curtis: ‘Omdat angst en bezorgdheid ons gevangen houden, besteden we meer tijd aan manieren om ons persoonlijk beter te voelen, zoals vermaak en zelfzorg, en minder aan activisme en betrokkenheid bij de gemeenschap.’
Ook volgens gedragswetenschapper Reint Jan Renes, die zich richt op de psychologie achter klimaatverandering en duurzaam gedrag, maken mensen zich emotioneel los van grote problemen als ze geen controle ervaren. Die ‘morele vervreemding’ leidt tot een inactieve houding. Ook al is het gevaar reëel, als het psychologisch te ver van ons afstaat, zowel in tijd en ruimte als invloed, kunnen we er als mens niets mee, zegt Renes. ‘Ik zie de zeespiegel niet stijgen vanuit mijn achtertuin en daarbij kan ik het in mijn eentje niet oplossen. Dat maakt het ongrijpbaar en onhanteerbaar. Een beetje alsof je op de achterbank van de auto zit, terwijl de bestuurder naar de rand van een klif rijdt en jij niet bij het stuur kunt komen.’
Daarnaast zijn we geneigd te wachten tot ánderen zeggen dat er echt iets aan de hand is en we in actie moeten komen. En bij grote gevaren als oprukkend fascisme en klimaatverandering is de situatie vaak toch een beetje abstract. Ze roepen geen instinctieve reacties op, zoals dat bij directe bedreigingen wel gebeurt. Ons brein slaat simpelweg geen alarm. Bovendien hebben we het nodig om de dreiging opzij te kunnen zetten, want je er voortdurend van bewust zijn is ook niet leefbaar, aldus Renes. En zo blijft morele vervreemding in stand, met hypernormalisatie tot gevolg. We blijven passief, zelfs als we weten dat er iets fundamenteel mis is.
Hoe bewegen we voorbij hypernormalisatie?
Het helpt al als je weet dat er een term bestaat voor de vervreemding die je bekruipt als je probeert mee te draaien in een wereld die steeds absurder lijkt. Dat je daar niet alleen in bent, je niet gek bent – en je je dus niet voor je gevoel hoeft te schamen. ‘Systeemschaamte’, noemt de Amerikaanse socioloog Devon Price dat: de zelfafkeuring die opspeelt wanneer je je bewust wordt van je rol binnen een disfunctioneel systeem, ook als je daar persoonlijk weinig aan kunt doen. Veel problemen worden immers niet door individuen veroorzaakt, maar door het systeem waarin we leven, schrijft Price in zijn boek Unlearning Shame.
Hoe raken we uit die bevroren, gedesoriënteerde toestand die hypernormalisatie met zich meebrengt? Maatschappelijk actief zijn kan gevoelens van isolatie en machteloosheid doorbreken. En verbinding is de sleutel, volgens Price. ‘We zijn in zekere zin allemaal slachtoffer van systemisch onrecht, dus we kunnen het beste samenwerken. We hebben elkaar nodig voor effectieve actie. De manier om wérkelijke verandering teweeg te brengen, is door niet meer individualistisch te handelen.’
Hij pleit ervoor om dagelijks contact te maken met anderen, te luisteren, hulp te vragen en te bieden. Om netwerken te vormen en ons samen te verzetten tegen ongelijkheid en hypernormalisatie. Want het is niet normaal dat er een heel Zwitsers dorp verdwijnt omdat een eeuwenoude gletsjer instort door klimaatverandering. Dat we klakkeloos noodpakketten in huis halen vanwege oorlogsdreiging. Maar ook niet dat we ons daar eenzaam in voelen. Als we onze zorgen durven delen, ons uitspreken en organiseren, kunnen we barsten veroorzaken in onrechtvaardigheid, aldus Price. We hoeven niet ‘normaal’ te doen in een wereld die niet normaal ís.
