Direct na zijn aantreden begon de president van de VS een ware taalstrijd. Zo liet hij online onderzoekspublicaties verwijderen die ‘woke’ woorden als klimaatverandering, diversiteit, racisme (trans)gender en lhbt bevatten. Probeert hij ons denken te herstructureren door bepaalde taal te ‘schrappen’?

Taal stuurt onze gedachten

Behalve als communicatiemiddel doet taal haar werk in mentale processen als emotie-beleving en zelfreflectie. Taal helpt onze gedachten te structureren, herinneringen te ordenen en complexe ideeën te vormen.

Hoe taal gedachten vormt, zie je bijvoorbeeld bij het Aboriginal-volk Guugu Ymithirr. Zij zeggen niet “de boom staat voor mij”, maar “de boom bevindt zich ten zuidwesten van mij”, en plaatsen zich zo op een geografische in plaats van een egocentrische manier in de wereld.

Ook in Japan zien we hoe taal de manier beïnvloedt waarop mensen de werkelijkheid ervaren. Volgens taalstrateeg Sarah Gagestein blijven woorden als ‘ik’, ‘jij’ en ‘wij’ in een Japanse zin vaak onuitgesproken. ‘Je moet zelf uit de context opmaken wie de afzender bedoelt,’ legt ze uit. ‘Dat kan samenhangen met een meer collectivistische kijk op de samenleving.’

Taal als instrument van onderdrukking

Gagestein is expert op het gebied van framing – de manier waarop woorden of formuleringen ons denken beïnvloeden, vaak onbewust. Zoals ‘hoogopgeleid’ en ‘laagopgeleid’: termen die een oordeel bevatten, en zo de betekenis sturen die we eraan toekennen. Gagestein: ‘Of “onderkant van de arbeidsmarkt”; daar zit onbedoeld iets lelijks in.

Je kunt zeggen: ach, het is maar een woord. Maar woorden hebben macht en de woorden die we kiezen doen ertoe, omdat ze inwerken op de manier waarop we kijken, waarvoor we aandacht hebben en hoe we iets interpreteren. Als je ergens meerdere woorden voor hebt, kun je het specifieker, gedetailleerder en genuanceerder duiden.’

Betekent dit omgekeerd dat ons denken verandert als woorden moedwillig uit ons vocabulaire worden geschrapt? Het taboe verklaren van bepaalde taal is een thema in George Orwells roman 1984. Door systematisch woorden te schrappen proberen de dictators in dit verhaal het denkvermogen van de burgers te versmallen.

In hun Newspeak zijn ‘gevaarlijke’ termen als vrijheid, rechtvaardigheid en verzet verboden, en de Thought Police ziet toe op naleving. Zo wordt taal een instrument van onderdrukking.

Minder woorden, minder denkvermogen

Het lijkt op wat Trump nu doet, beaamt Gagestein. ‘Het idee van Newspeak is: als je ergens geen woord voor hebt, kun je er niet over praten. Naarmate termen uit het collectieve geheugen verdwijnen, is er steeds minder denkruimte voor.’

Dat heeft te maken met wat in de psychologie “cognitieve beschikbaarheid” heet: de neiging om iets als belangrijker te zien als het makkelijk in ons hoofd opkomt. En dat hangt dan weer samen met hoe vaak we een woord of idee horen. Worden begrippen als ‘seksisme‘ of ‘diversiteit’ uit officiële communicatie verbannen, dan verdwijnen ze ook uit media, onderwijs en debat en lijken ze onterecht steeds marginaler te worden.

Een ander psychologisch mechanisme dat kan meespelen, is cognitieve dissonantie – de stress die je ervaart wanneer je iets ziet, doet of denkt dat in strijd is met je eigen overtuigingen. Stel: wetenschappers mogen het woord ‘klimaatverandering’ niet meer gebruiken in rapporten.

Dat dit wringt met hun kennis kunnen ze intern proberen op te lossen door zelfcensuur toe te passen. En zo verdwijnen met bepaalde woorden ook bepaalde feiten uit het mentale landschap. Tenminste, als het aan Trump ligt.

De moderne tijd biedt kansen

Maar dat gebeurt niet zomaar, aldus Gagestein. ‘Dat concepten formeel uit ons vocabulaire worden geschrapt, tast de legitieme status van hele bevolkingsgroepen aan. Hoe kun je de rechten van transgender personen bespreken als de term ‘transgender’ zelf structureel vermeden wordt?

Trump stuurt zo aan op het normaliseren van ongelijkheid – en dat is natuurlijk erg genoeg. Maar hij heeft geen controle over wat we informeel met elkaar bespreken. Dus ja, de invloed is groot en ernstig, maar 1984 gaat het niet snel worden. De wereld is divers en verbonden, er kan niet één manier van denken komen, één realiteit.

Wel is het belangrijk dat we de perspectieven van gemarginaliseerde groepen bewust blijven normaliseren en representeren. Dat ook schrijvers, kunstenaars, film- en gamemakers hun verhalen vertellen. Want waar aandacht voor is, zal blijven bestaan.’