Leiders die grenzen overschrijden: dit is de reden dat we hun gedrag niet alleen tolereren, maar zelfs belonen

Wordt grensoverschrijdend gedrag beloond? Sinds Donald Trump voor de eerste keer tot president van de VS werd verkozen, ziet hoogleraar sociale psychologie Gerben van Kleef die vraag steeds urgenter worden.

Hij analyseerde bestaand onderzoek naar normoverschrijdende leiders.  Een van de experimenten die hij uitvoerde, draaide om een kop koffie.

Terwijl een echte deelnemer zat te wachten, stal een nepdeelnemer in zijn bijzijn een kop koffie uit de thermoskan van de testleider. Soms bood hij de proefpersoon ook een kop aan. Wat bleek? De deelnemers beoordeelden het normoverschrijdende gedrag positiever als ze er zelf van profiteerden en ook een kop koffie kregen.

Van Kleef vermoedt dat iets vergelijkbaars gebeurt bij mensen die op Trump stemmen. Of op Wilders – een leider die ook grenzen overschrijdt, bijvoorbeeld die van democratische grondbeginselen. ‘Mensen knijpen een oogje toe als ze het gevoel hebben dat het gedrag van zo iemand in hun voordeel kan werken,’ zegt de hoogleraar.

‘Leiders die normoverschrijdend zijn, worden bovendien als dominant gezien. En in situaties waarin veel onzekerheid wordt gevoeld, verkiezen veel mensen dominante – assertieve – leiders boven leiders die schijnbaar eindeloos onderhandelen en praten.’

Illusie van dreiging

Om aan de macht te blijven, is het belangrijk dat de bevolking zich zorgen maakt, zodat mensen eerder geneigd zijn op een dominante leider te stemmen. Daarom proberen deze leiders steeds het idee van een dreiging in stand te houden, aldus de hoogleraar.

‘Denk aan de asielcrisis waarover sommige politici voortdurend spreken, terwijl de cijfers juist een daling in de instroom van vluchtelingen laten zien,’ zegt Van Kleef.

Ook noemt hij het bombardement van Israël op Iran. ‘Er waren geen concrete aanwijzingen dat Iran een directe dreiging vormde. Toch brachten Israëlische regeringsleiders het alsof dat wel zo was. Zo rechtvaardigen ze hun acties en creëren ze de illusie dat het nodig is dat juist zij vanwege hun daadkracht aan de macht blijven.’

Volgens Van Kleef komen dominante leiders weliswaar assertief over, maar bieden ze lang niet altijd écht goede oplossingen voor de zorgen die mensen ervaren. Op de lange termijn kunnen ze juist voor meer, en echte, problemen zorgen.

Een bombardement op een buurland heeft immers jarenlange spanningen tot gevolg. Voor autocratische leiders is dat geen probleem: het zorgt er juist voor dat zij aan de macht kunnen blijven. Zo houdt dit mechanisme zichzelf in stand.

Elastische normen

We zijn volgens Van Kleef geen van allen immuun voor de aantrekking van normoverschrijdend gedrag. ‘Morele normen zijn elastisch, vooral als het gaat om iets dat jouzelf of je naasten treft. Als je eigen veiligheid in het gedrang komt, ben je vaak zelf ook bereid om normen te verleggen.’

We moeten erkennen dat we er in bepaalde situaties allemaal vatbaar voor zijn om niet ‘het goede’ te doen. ‘In onze samenleving heerst nog vaak het idee dat het goede overwint, dat de meeste mensen deugen.’

Maar gebaseerd op Van Kleefs onderzoek, zou je juist het tegenovergestelde kunnen stellen: dat normoverschrijding leidt tot een vicieuze cirkel waarin de normoverschrijders steeds machtiger worden. Waardoor ze zich steeds meer gerechtigd voelen om normen te overschrijden. En dat kwaad leidt tot meer kwaad.

Meehuilen

Van Kleef: ‘Een van de meest gangbare reacties op normoverschrijdend gedrag, ook in de media, is verontwaardiging. Maar voor iemand die doelbewust normen overschrijdt, is vingerwijzen geen straf – eerder een bevestiging. Diegene kan zich daardoor juist extra machtig voelen en denken: kijk eens hoever ik ben bereid te gaan om mijn doelen na te streven.’

Om tegengas te bieden aan dergelijke leiders is het volgens Van Kleef zaak dat we de rol van emoties bij het maken de politieke beslissingen niet onderschatten. ‘Soms willen mensen dat er met ze wordt meegevloekt en meegehuild. Als politici dat niet doen, ontstaat er ruimte voor populistische partijen.’

Begrip tonen voor de zorgen van mensen is daarom essentieel, om vervolgens duidelijk te maken dat de ideeën van de normoverschrijder geen werkelijke oplossing bieden. ‘We moeten leren ons niet te laten meeslepen als we ons bedreigd voelen, maar blijven vasthouden aan onze normen. Want een samenleving, die fijn is voor iedereen, kan niet zonder.’

Meer lezen over de aan­trekkingskracht van leiders die het niet zo nauw nemen met regels en wetten? De complete versie van dit artikel vind je in deze editie van Psychologie Magazine .