Waarom goedheid besmettelijk is

Lees een verhaal over kinderen die worden gered, luister naar een podcast over iemand die vluchtelingen helpt of klik op een filmpje waarin een zielige straathond een fijn huis vindt en je bent helemaal vervuld van de goedheid van de mens.

Herkenbaar? Dat kan kloppen, want geconfronteerd worden met vriendelijkheid, moed of compassie doet iets met ons. Of dat nou in het echte leven, een film, boek of zelfs in een reclamespotje is.

Volgens psycholoog en onderzoeker Jonathan Haidt roept het bij vrijwel iedereen een warm gevoel op en is dat iets van alle tijden. En nog mooier: dat warme gevoel gaat – al dan niet onbewust – gepaard met de wens om zelf ook iets voor een ander te doen.

Behulpzame jongeman

Jonathan Haidt was twintig jaar geleden de eerste die ontdekte dat alleen al het zien van goedheid leidt tot wat hij elevation, oftewel ‘verheffing’ noemde. Voor die tijd was het onderzoek voornamelijk gericht op de gevers en ontvangers van goedheid, terwijl Haidt het effect op de getuigen onder de loep ging nemen.

In studies wordt het gevoel van verheffing inmiddels vaak opgewekt door mensen naar filmpjes of korte documentaires te laten kijken. Het meest gebruikte filmpje hierbij is een reclamespot van een Thaise verzekeringsmaatschappij.

Daarin loopt een jongeman over straat als hij ineens een straal water over zijn hoofd heen krijgt. Hij raakt niet geïrriteerd, maar kijkt om zich heen. Dan ziet hij een plant staan die wel wat water kan gebruiken. Hij zet de plant onder de straal en loopt weer verder.

Verderop helpt hij een vrouw haar zwaarbeladen kar met etenswaar een stoepje op, daarna zien we hem een kippenpoot delen met een straathond en vervolgens geeft hij zijn laatste geld aan een bedelaarster met een jong dochtertje.

Het wordt duidelijk dat hij dit alles elke dag doet. Dan komt de man op een dag aan bij de vaste plek van de bedelaarster en zit het dochtertje er niet meer. Hij kijkt even geschokt, maar dan komt het meisje aanrennen: verzorgd, blij en in schooluniform. Mede mogelijk gemaakt door hem.

Het is vrijwel onmogelijk naar dit filmpje te kijken zonder er een warm gevoel bij te krijgen – probeer maar: je vindt het op YouTube onder Unsung hero. Het is daarom een van de meest betrouwbare triggers voor verheffing.

In experimenten geven vrijwel alle mensen die dit filmpje kijken aan zich daarna opgewekter te voelen en meer behoefte te hebben om zich voor anderen in te zetten en gezelschap op te zoeken. Ook melden ze zich significant vaker aan als vrijwilliger voor een goed doel of voor een volgend experiment dan de controlegroep die het filmpje niet zag.

Niet rationeel

Het verheffingseffect is nog krachtiger als de boodschap elementen van schoonheid bevat. ‘De manier waarop ons brein reageert op schoonheid – van bijvoorbeeld een landschap, kunstwerk of gezicht – overlapt sterk met de reactie op goedheid,’ zegt de Amerikaanse psycholoog Rhett Diessner, die zich al twintig jaar bezighoudt met het verband tussen schoonheid en goedheid.

‘Onze hersenen kunnen “mooi” en “goed” maar matig uit elkaar houden. Aan mensen die we aantrekkelijk vinden, schrijven we daarom ook vaak sociaal wenselijke eigenschappen en hoge morele standaarden toe.’x

Voor het optimale effect moeten vorm en inhoud elkaar dus aanvullen. Diessner: ‘Als je een prachtig geschreven roman leest, waarin de hoofdpersoon ook nog eens iets heel moedigs onderneemt, word je dubbel geraakt. Hetzelfde geldt als iemand niet alleen iets heel bewonderenswaardigs doet, maar ook heel knap is om te zien.’

Het verheffende effect vermindert juist als de boodschap sterk moraliserend is; dus als het echt als doel heeft om je tot iets goeds aan te zetten. ‘Dan voelt het namelijk niet meer oprecht en raak je ook niet geïnspireerd,’ verklaart Rhett Diessner. ‘Het kan je nog wel aan het denken zetten, maar dat leidt meestal niet tot verheffing. Bij verheffing gaat het namelijk nadrukkelijk niet om een rationeel proces waarbij iemand je ergens van overtuigt, maar om het opwekken van een gevoel.’

De sterkte van het effect hangt ook af van wie je inspireert: hoe dichterbij, hoe groter de verheffing. Bij een studie uit 2017 onder scholieren uit Seoul bleek dat filmpjes van bijvoorbeeld een toespraak van Martin Luther King wel voor enige verheffing zorgden, maar dat het effect nog vele malen sterker was als ze beelden zagen van een bekende die aardigs voor een ander deed – zelfs als de daad zelf veel minder groots of bijzonder was.

Een Facebook-post van een collega die kleding inzamelt voor daklozen inspireert dus waarschijnlijk meer dan een artikel over iemand die tientallen levens redde tijdens een aardbeving.

Een ander criterium is dat de goede daad enigszins vertaalbaar naar ons eigen leven moet zijn. Hoor je bijvoorbeeld over iemand die zestig uur in de week werkt en meer dan de helft van zijn salaris aan goede doelen overmaakt, dan is het lastig om je daardoor te laten inspireren als je je zo’n gebaar niet kunt veroorloven.

Soort resetknop

Wat er precies gebeurt tijdens een moment van verheffing is nog niet helemaal duidelijk, maar het hormoon oxytocine lijkt een belangrijke rol te spelen.

Tijdens een experiment dat Jonathan Haidt samen met collega’s deed aan de universiteit van Virginia, bleken vrouwen met een pasgeboren baby hun kind significant vaker de borst te geven of tegen zich aan te trekken als ze een verheffend filmpje bekeken, dan wanneer ze een ‘gewoon’ vermakelijk filmpje kregen voorgeschoteld.

Van oxytocine is bekend dat het de aanmaak van moedermelk stimuleert en de band tussen mensen versterkt. Daarbij zorgt het voor een prettig gevoel en werkt het hormoon stressverlagend.

‘We vermoeden dat verheffing voor een shot oxytocine zorgt. Daardoor krijgt je humeur een boost: je wordt direct opgewekter, meer ontspannen en socialer,’ aldus psycholoog Diessner. ‘Je voelt je verbonden met degene die je inspireert en dat vertaalt zich in een soort optimisme over de goedheid van de mensheid in het algemeen.’

Op dit moment wordt onderzocht of de kennis over verheffing kan worden ingezet om stress of depressieve gevoelens te verminderen. Jonathan Haidt zelf denkt dat het als een soort resetknop kan werken. En dat gegeven kun je prima inzetten als je hoofd vol zit met negatieve gedachten.

Bijvoorbeeld nadat je botte reacties op Facebook hebt gelezen of aan het eind van zo’n dag waarop alles tegenzat. Met een flinke dosis goedheid als tegengif is je vertrouwen in de mensheid weer even hersteld.

Bronnen, o.a.: J. Haidt, The positive emotion of elevation, Prevention & Treatment, 2000 / J.A. Silvers, J. Haidt, Moral elevation can induce nursing, Emotion, 2008 / H. Han e.a., Attainable and relevant moral exemplars are more effective than extraordinary exemplars in promoting voluntary service engagement, Frontiers in Psychology, 2017