Lange tijd was een IQ vanaf 130 het criterium voor hoogbegaafdheid. Volgens onderzoek is dan twee procent van de mensen hoogbegaafd, een eigenschap die grotendeels genetisch is.
Nieuw licht op hoogbegaafdheid
Hoogbegaafden voelen zich vaak buitenbeentjes. Vanwege hun bijzondere intelligentie en leervermogen ...
Maar tegenwoordig bekijken experts en onderzoekers het ruimer: ook wie bijvoorbeeld 120 of 125 scoort op een intelligentietest kan hoogbegaafd zijn. Want heel wat hoogbegaafden halen een lagere IQ-score door faalangst of andere obstakels, zoals lawaai in de omgeving.
De kenmerken van hoogbegaafheid
Ook zijn deskundigen het erover eens dat hoogbegaafdheid meer is dan alleen IQ, en dat er ook bepaalde persoonlijkheidseigenschappen bij horen. Over die eigenschappen bestaan verschillende wetenschappelijke modellen.
Een van de bekendste is het ‘zijnsluik’ van sociaal wetenschapper Tessa Kieboom, bestuurder van Exentra, een expertisecentrum rondom hoogbegaafdheid. Op basis van vele gesprekken met hoogbegaafden onderscheidt ze vier kernkenmerken over hun ‘zijn’:
- een sterk rechtvaardigheidsgevoel
- een kritische instelling
- grote gevoeligheid
- de lat hoog leggen
Deze kenmerken vinden hun oorsprong in een verhoogd bewustzijn, wat dan weer het gevolg is van een talent voor denken, oftewel een hoger IQ. Het sterkere bewustzijn van hoogbegaafden legt Kieboom uit met een metafoor.
‘Stel je voor dat je vanaf je geboorte een vergrootglas hebt waardoor je de wereld ziet. Je kijkt naar een bloemblaadje en vraagt aan iemand zonder vergrootglas: ‘Wat vind jij van die mooie bladstructuur? Kijk eens wat een mooie vertakkingen in de nerven van dit blad.’
Grote kans dat diegene je verbaasd aankijkt. Hij ziet wellicht geen nerven, voor hem is het gewoon een groen blad. Dat illustreert hoe een hoogbegaafde de wereld en alle kennis en prikkels die op hem afkomen ervaart, en hoe dat anders is dan bij de meeste mensen.’
Valkuilen van hoogbegaafheid
In principe is hoogbegaafdheid een grote kracht. Je denkt snel, legt moeiteloos verbanden en ziet nuances die anderen missen. Meestal ben je ook nieuwsgierig en leergierig, heb je een rijk innerlijk leven en streef je naar excellentie.
Toch leiden deze talenten niet automatisch tot meer succes in je werk en leven, want er zijn ook stevige valkuilen. Zo kan het eenzaam voelen als anderen je manier van denken niet volgen.
Ook kun je door je kritische blik in conflicten terechtkomen. En de drang naar excelleren kan doorslaan naar verlammend perfectionisme. Daarom: vijf leefadviezen om je potentieel zo veel mogelijk te benutten.
Adviezen voor hoogbegaafden
1. Accepteer de verschillen
Als hoogbegaafde ben je van nature kritisch ingesteld. Doordat je snel informatie verwerkt en een sterke waarnemingszin hebt, doorzie je complexe situaties en heb je oog voor kansen en gebreken, zegt Tessa Kieboom.
En dan kom je met een scherpe analyse, meestal met de beste bedoelingen: om iets te verbeteren in ieders belang. Alleen worden die goede intenties niet altijd begrepen. Mensen kunnen je zelfs als betweterig, arrogant of een bedreiging zien.
Vanuit diezelfde kritische instelling focus je vaak op de correcte feiten en inhoud, aldus Kieboom, waardoor je boodschap eerlijk en direct is, maar je soms minder oog hebt voor de vorm – wat anderen als pijnlijk kunnen ervaren.
Het gevolg: mensen nemen afstand of er ontstaan conflicten met leidinggevenden, collega’s, partners of vrienden. Om spanningen te vermijden is het allereerst belangrijk om van jezelf te weten dat je sneller denkt en meer ziet dan de gemiddelde persoon.
Kieboom: ‘Veel hoogbegaafden weten niet dat ze hoogbegaafd zijn en nemen zichzelf als norm. Realiseer je dat de meeste mensen op een andere plek van de IQ-curve zitten en daardoor jouw vergrootglas en scherpzinnigheid niet hebben. Dat besef creëert een andere innerlijke houding: je houdt minder vast aan wat jij kunt, doet en verwacht en accepteert de verschillen, wat rust geeft.’
Zo komt een hoogbegaafd kind het best tot zijn recht
Wat helpt een hoogbegaafd kind om zich goed te blijven ontwikkelen? Voor ouders is het soms lastig i...
Ook is het soms een kwestie van pick your battles en je af te vragen: hoe belangrijk is dit voor mij? Is het me al die discussies waard? Soms is het antwoord daarop ja, en soms nee.
2. Schat je hoge verwachtingen op waarde
Onderzoek toont aan dat de meeste hoogbegaafden hoge eisen stellen aan zichzelf. Hoe komt dat? ‘Met een sterk denkvermogen ben je in staat tot divergent denken, waarbij je meerdere paden en perspectieven ziet.
Daardoor besef je dat er altijd méér mogelijk is dan de makkelijke weg, en leg je de lat voor jezelf hoog. Als hoogbegaafde doe je dat onbewust en automatisch,’ vertelt Tessa Kieboom.
‘Krijg je een opdracht, dan zie je binnen twee seconden het ideale plaatje voor je. Op zich is dat een talent. Succesvolle hoogbegaafden komen zo tot hun unieke en soms zelfs innovatieve prestaties.’ Maar bij sommigen slaat dit perfectionisme om in faalangst.
Ze zijn bang om niet aan hun eigen hoge verwachtingen te voldoen en weigeren bijvoorbeeld een promotie of solliciteren niet voor hun droombaan. Ook uitstelgedrag is een typisch gevolg van faalangst. Sommigen schieten door hun faalangst juist in een overdrive en blijven bijvoorbeeld eindeloos hun werk verbeteren.
Deze reacties kunnen ertoe leiden dat je je potentieel niet benut, of zelfs in een burn-out, bore-out of depressie belandt. Kieboom adviseert om je hoge verwachtingen goed te herkennen.
‘Vervolgens schat je in: is dat ideale plaatje realistisch, haalbaar en wenselijk. Moet dat rapport bijvoorbeeld zo volledig zijn? Zo ja: ga ervoor, zo nee: laat los.’ Kom je hier zelf niet uit, dan raadt ze aan te overleggen met iemand wiens oordeel je vertrouwt.
‘Je hoeft dan niet te vertellen dat je hoogbegaafd bent, benoemen dat je neigt de lat hoog te leggen is voldoende,’ zegt ze. De hoogbegaafdheidsdeskundige pleit ook voor het aanleren van een growth mindset: het geloof dat je jezelf kunt ontwikkelen door inzet, waarbij je leert uit je fouten. Je leergierigheid ook naar jezelf richten is dé sleutel tot excelleren.
3. Gebruik je gevoel als richtingaanwijzer
Hoogbegaafden nemen niet alleen meer waar, ze hebben ook een rijkgeschakeerd gevoelsleven, met intense emoties die ze diep beleven, zo stellen wetenschappelijke modellen. Dat doet denken aan wat de laatste jaren bekend is geworden uit onderzoek over hoogsensitieve personen (HSP’s).
Betekent dit dat alle hoogbegaafden hoogsensitief zijn? De meningen verschillen. Twee recente onderzoeken tonen aan dat de meerderheid van de hoogbegaafde volwassenen ook hoogsensitief is: een studie van onder andere de Radboud Universiteit komt uit op 87 procent, een onderzoek van het Erasmus MC op 77 procent.
Toch ziet hoogleraar Tessa Kieboom in haar praktijk een ander beeld. Veel hoogbegaafden ervaren niet per se de zintuiglijke overprikkeling die kenmerkend is voor hsp’s, zoals bij lawaai of een mensenmassa, zegt zij.
In haar model beschrijft ze binnen de pijler ‘gevoeligheid’ nog andere aspecten: intense emoties, piekeren en een scherp oog voor authenticiteit. Het eerder beschreven vergrootglas maakt dat hoogbegaafden heftige gevoelens ervaren.
Die intensiteit heeft mooie kanten, diepgang bijvoorbeeld, maar leidt soms ook tot impulsieve beslissingen. ‘Een beetje kritiek kan het einde van een professionele samenwerking betekenen, en een onhandig geformuleerd grapje kan een vriendschap kosten,’ vertelt Kieboom.
Volgens haar is het de kunst om heftige emoties in een kracht om te zetten. Gebruik je gevoelens als een richtingaanwijzer, adviseert ze. Bijvoorbeeld: wat zegt mijn boosheid over wat ik in deze situatie nodig heb? Kijk vervolgens: hoe verhoudt zich dat tot wat de ander wil?
Wat heeft een hoogbegaafd kind nodig op school?
Over hoogbegaafdheid wordt flink gediscussieerd in wetenschaps- en onderwijsland. Dat komt doordat e...
‘Succesvolle hoogbegaafden zijn er goed in de gedachtestroom onder hun emoties te analyseren, de essentie te zien van waar het over gaat en vervolgens bruggen te bouwen,’ zegt Kieboom. En ze weten ook: eerst je emoties tot rust laten komen, daarna pas reageren.
4. Kijk naar wat je kunt veranderen
Een andere typische eigenschap van veel hoogbegaafden is een groot rechtvaardigheidsgevoel. Afspraken en beloften zijn heilig en kom je na, tenzij er een zeer goede reden is om dat niet te doen.
‘Daarnaast zijn normen en waarden een gevoelig punt,’ vult Kieboom aan. ‘Om verbinding te voelen met iemand, moeten ze achter diens normen en waarden kunnen staan.’ Vooral op de werkvloer levert dat vaak problemen op.
Kieboom: ‘Door dat sterke ethische kompas blazen mensen soms alles op waarvoor ze gewerkt hebben. Ze zien bijvoorbeeld politieke spelletjes, willen daar niets mee te maken hebben en vertrekken.’ Natuurlijk, voor wie zich niet kan verzoenen met wat er gebeurt, kan opstappen een goed idee zijn, oppert ze.
Maar als je je werk leuk vindt, is het raadzaam om eerst te kijken: kun je het bespreekbaar maken en veranderen? Zo nee, kun je het dan accepteren en binnen jouw invloedssfeer wél volgens je normen en waarden handelen?
En, benadrukt Kieboom, weet dat je door je scherpere waarneming ook meer problemen opmerkt, en daardoor vaker piekert en op het negatieve focust. ‘Probeer ook te zien wat wél goed gaat.’
5. Richt je op verbinding met anderen
De meeste hoogbegaafden groeien op met het gevoel anders te zijn. Velen denken ook hun leven lang dat ze ‘moeilijk’ zijn, een label dat ze opgeplakt kregen wegens hun kritische houding en grote gevoeligheid. Of ze hebben zich altijd dom gevoeld, doordat anderen hen vaak verbaasd aankeken wanneer ze iets zeiden of met een idee kwamen.
Zich niet begrepen of eenzaam voelen is voor veel hoogbegaafden dan ook heel bekend. Volgens Tessa Kieboom hoort het er onlosmakelijk bij: het is een gevolg van je uitgesproken intelligentie en verhoogde bewustzijn.
Ze raadt aan om te accepteren dat je nu eenmaal af en toe geen aansluiting vindt, bijvoorbeeld op een feestje waar jij de smalltalk voorbij wilt, maar niemand daarin meegaat. ‘Richt je aandacht niet op wat er ontbreekt, maar op wat er wel is en wat jullie verbindt,’ zegt ze.
Als je je regelmatig eenzaam voelt, is het belangrijk daar iets aan te doen. Wereldwijd onderzoek toont aan dat hoogbegaafde kinderen opbloeien en hun potentieel beter benutten als ze ondersteund worden door hun gezin, school en ontwikkelingsgelijken. Als kind had je daarop weinig invloed, maar als volwassene kun je zelf actie ondernemen.
Kieboom: ‘Niet elke hoogbegaafde heeft dezelfde interesses, maar de kans is groot dat je andere intellectueel getalenteerden vindt in boekenclubs, in filmclubs, op uitdagende reizen of in talencursussen voor minder gangbare talen, zoals Japans of Arabisch.’ Hoogbegaafden zijn van nature leergierig, en je leerhonger voeden terwijl je gelijkgestemden ontmoet, is een win-winsituatie.
