Telefoonverslaving: verslaafd aan je smartphone?

Neem je het jezelf kwalijk als je alwéér uren op je smartphone hebt zitten scrollen? En dat terwijl je van plan was om maar even te kijken en vervolgens iets anders te gaan doen? Weet dan dat een telefoonverslaving geen kwestie is van te weinig zelfbeheersing of een slap karakter, zegt Tristan Harris. Je vecht namelijk een ongelijke strijd tegen de bedrijven die achter sociale media en andere apps zitten.

De voormalig productfilosoof bij Google verwoordt het zo in het Amerikaanse tijdschrift The Atlantic: ‘Aan de andere kant van het scherm werken duizenden mensen aan de ondermijning van jouw zelfbeheersing.’ De meeste apps worden gefinancierd door adverteerders, die meer betalen naarmate er meer gebruikers zijn, dus de makers verdienen meer als jij steeds terugkeert. En daarom zetten ze elke psychologische truc en alle techniek in om jou te verleiden tot het openen en blijven gebruiken van hun app. De telefoonverslaving is geboren.

Interne en externe triggers

De Israëlische onderzoeker en schrijver Nir Eyal onderzocht in de game-industrie en de reclamewereld hoe gebruikers kunnen worden gemanipuleerd. Aan Stanford Universiteit doceerde hij vervolgens behavioral design, vormgeving van gedrag, en hij schreef het boek Hooked (2014), inmiddels een bijbel voor internetbedrijven.

Eyal refereert aan onderzoek uit de consumentenpsychologie, gedragseconomie en neurowetenschappen als hij een model beschrijft dat tot doel heeft om mensen zover te krijgen dat het gebruiken van een product een gewoonte wordt. Dit Hooked-model bestaat uit een trigger, een actie, een variabele beloning en een investering.

Volgens Eyal zorgen externe en interne triggers ervoor dat we onze telefoon pakken en eraan blijven plakken. Een externe trigger is bijvoorbeeld een zichtbare of hoorbare wenk om tot actie over te gaan, zoals het geluidje of een oplichtend cijfertje bij een nieuw bericht. Een interne trigger is je eigen emotie.

Wanneer je je bijvoorbeeld verveelt, wil je van dat gevoel af en zoek je afleiding bij fijne plaatjes en berichten op Instagram of Pinterest. Ook andere negatieve emoties, zoals eenzaamheid en besluiteloosheid, triggeren die impuls. En wat je vaker doet, wordt al snel een routine. Uit onderzoek dat Eyal aanhaalt, blijkt dat depressieve mensen veel meer dan gemiddeld op internet zitten, een efficiënte manier om nare gevoelens even te vergeten.

Waarom zijn we verslaafd aan onze telefoon

Apps als Facebook en Instagram zijn dus gebaat bij onze gewoonte om bij negatieve emoties hun app te openen. Op dat moment moeten er leuke en interessante dingen te zien zijn op onze tijdlijn. Niet doorlopend, maar af en toe. Dat zit zo: de nucleus accumbens, het beloningscentrum in ons brein, maakt volgens Eyal vooral dopamine aan als we verwáchten dat er iets leuks aankomt. Zien we uiteindelijk iets leuks, dan wordt het beloningscentrum al snel minder actief.

De stroom grappige filmpjes en interessante berichten moet dus niet constant zijn. Op basis van de likes die je eerder hebt uitgedeeld en de websites die je bezocht hebt, bepalen sociale media welke berichten en advertenties je te zien krijgt. Je ziet dus niet álles wat je vrienden plaatsen.

Sociale media proberen je precies genoeg interessante berichten voor te schotelen om je verwachtingen hoog te houden. Ook apps als Wordfeud geven je een afgemeten dosis om je gretig te houden. Als jij en je tegenstander achter elkaar moeilijke woorden konden aanleggen, zou het spel lang niet zo verslavend zijn.

Eindeloze gokmachine

Om het gebruik van sociale-media-apps te stimuleren, worden drie soorten variabele beloningen toegepast, stelt Eyal. De eerste soort noemt hij: beloningen van de jacht (rewards of the hunt), omdat ze appelleren aan ons jachtinstinct. Nieuws-apps bieden die beloningen volgens hem volop. Je scrollt langs de nieuwskoppen tot je tegenkomt wat je wilt ‘vangen’.

Twitter houdt je aan je smartphone geplakt doordat er geen einde komt aan de tijdlijn. Als je het scherm omlaag trekt, verschijnen er steeds nieuwe berichtjes bovenaan. Zo kun je eindeloos lang doorgaan met jagen naar beloningen en weet je nooit van tevoren wanneer je een leuk bericht tegenkomt. Net als bij een gokkast waar je eindeloos muntjes in kunt blijven werpen, hopend op winst.

Verslaafd aan sociale erkenning

De tweede soort variabele beloning zijn de beloningen van de stam (rewards of the tribe). We zijn altijd op zoek naar bevestigingen dat we geaccepteerd, aantrekkelijk en belangrijk gevonden worden door anderen, schrijft Eyal. Kortom: we willen ertoe doen. De ‘stamleden’ zijn je volgers op Instagram of de gebruikers van je hardloop-app die jouw prestaties waarderen met hartjes.

In het boek Is daar iemand? Hoe de smartphone ons leven beheerst laat Wouter van Noort, tech-redacteur bij NRC, zien hoe Facebook inspeelt op onze behoefte aan zelfbevestiging. We vinden het spannend om een nieuwe profielfoto te uploaden. Vinden je vrienden je foto wel leuk? Facebook weet dat en zorgt dat al je vrienden hem te zien krijgen. Daardoor krijg je veel likes, lees: sociale erkenning. Dat gevoel werkt verslavend.

Ook WhatsApp speelt in op onze behoefte aan bevestiging. Dat je berichten krijgt, geeft je het gevoel dat je belangrijk bent voor vrienden en familie. Door te reageren, weten zij dat dat andersom ook geldt. De blauwe vinkjes wekken de druk op om te antwoorden; de ander heeft immers gezien dat jij zijn bericht hebt gelezen. Dat werkt over en weer zo en voor je het weet, ben je verwikkeld in een uitgebreid ‘gesprek’, terwijl je toch echt heel andere plannen had met je vrije avond.

Opruimbehoefte

En soms is er helemaal niemand bij gebaat dat jij snel reageert, maar voel je toch de aandrang om het te doen. Dit noemt Eyal beloningen vanuit jezelf (rewards of the self). Hiervoor maakt de industrie slim gebruik van externe triggers, zoals een melding als er een nieuwe e-mail binnen is. We hebben volgens Eyal een intrinsieke behoefte aan orde.

Volgens de zelfdeterminatietheorie van Edward Deci en Richard Ryan hebben mensen onder meer behoefte aan een gevoel van competentie. Het leggen van een moeilijke puzzel is niet per se leuk, maar het is wel bevredigend om een stukje aan te leggen.

Zoiets geldt ook voor het opschonen van je mailbox. Als we een rood ballonnetje op het scherm zien staan, dan pakken we onze telefoon om het ‘op te ruimen’. Hebben we vijf ongelezen mails, dan werken we toe naar een lege inbox. Lekker, zo’n opgeruimd gevoel. Jammer dat het maar zo kort duurt. Deze drang is overigens al een stuk minder sterk als je het beeldscherm op grijs zet. (Op YouTube staan filmpjes over hoe dat moet.)

Heftigheid scoort

App-ontwikkelaars stoppen zelden proefpersonen in een MRI-scanner om te zien op welke psychologische trucs ze reageren. Ze proberen gewoon talloze variaties van hun product uit. Aan de hand van gebruikersdata zien ze wat werkt. Zo ontdekten sociale-mediabedrijven dat mensen eerder blijven plakken als ze berichten zien die emotioneren.

Neem de nieuwsfoto uit de Verenigde Staten van de huilende peuter die werd gescheiden van haar moeder. Twitter merkt dat die foto veel reacties oproept en zorgt dat het bericht prominent in de tijdlijn van gebruikers komt te staan. Het gevolg: meer mensen reageren en retweeten en de #ophef neemt toe.

Het samen reageren op zo’n bericht genereert saamhorigheid. Dat is te vergelijken met andere emotionele ervaringen van groepen. Onderzoekers van Oxford Universiteit ontdekten dat onbekenden die samen tragische films kijken zich sterk verbonden voelen. Ook maken ze meer endorfine aan, de pijnstiller die het brein zelf produceert en die je een geluksgevoel geeft.

Wat bovendien zou kunnen bijdragen aan de populariteit van heftige berichten, is het idee dat je iets doet aan de ellende als je reageert. En zo’n reactie is volgens Eyal belangrijk voor de makers van sociale media: hoe meer iemand zelf investeert in een app, door reacties of foto’s te plaatsen, hoe groter de kans dat diegene er terugkeert of blijft plakken.

Bronnen o.a.: N. Eyal, Hooked. Hoe je mensen verslaafd maakt aan je product, Uitgeverij Van Duuren Management, 2014 / W. van Noort, Is daar iemand? Hoe de smartphone ons leven beheerst, Thomas Rap, 2017 / R.I.M. Dunbar e.a. Emotional arousal when watching drama increases pain threshold and social bonding, Royal Society Open Science, 2016