Wat maakt dat we gevoelig zijn voor de aantrekkingskracht van een sekte?
‘Dat zal mij wel niet overkomen.’ De kans is groot dat die gedachte in je opkwam toen je de aflevering van het onderzoeksprogramma BOOS over de Koreaanse sekte rondom Master Oh zag. Maar vrijwel iedereen kan vallen voor de positieve beloftes die in dat soort groepen gemaakt worden. Ja, ook jij.
Stel je eens voor: in je zoektocht naar een oplossing voor je fysieke klachten stuit je op een Zuid-Koreaanse spiritueel leraar die je belooft dat hij je van je klachten kan afhelpen. Mits je eerst honderden of zelfs duizenden euro’s betaalt voor een paar vage behandelingen. Dat is wat er gebeurt bij de stichting Sun Kyeong van Master Oh. De stichting is wereldwijd actief, ook in Nederland.
In het onderzoeksprogramma BOOS duikt Tim Hofman in de beweegredenen en werkwijze van de spiritueel leraar. Wat hij ontdekt, is niet mals. Achter de organisatie gaat een wereld schuil van valse beloftes en dubieuze behandelingen waar kwetsbare mensen, inclusief een handjevol bekende Nederlanders, de dupe van zijn.
Dwingende gesloten groepen
In eerste instantie denk je misschien: dat overkomt mij niet. Maar dat is volgens klinisch psycholoog Jessica Terwiel niet helemaal waar. Terwiel is gespecialiseerd in dwingende groepen en machtsrelaties. ‘Vrijwel iedereen is vatbaar voor het gedrag en de beloftes waar zulke groepen op varen’, zegt ze.
Het probleem: bij het woord sekte denken we al gauw aan een groep geheimzinnige mensen in lange gewaden die je verleiden om naar hun bijeenkomst te komen. ‘Het roept een bepaald beeld op waarbij we denken: dat zijn rare types die iets doen wat ik nooit zou doen.’ Precies daarom gebruikt ze het woord ‘sekte’ liever niet en spreekt ze over ‘dwingende gesloten groepen’.
Of iets een sekte is, gaat namelijk niet om het uiterlijk of de inhoud van het geloof of ideaal, maar om de manier waarop de groep functioneert. ‘De gedragsdynamieken binnen dit soort groepen kunnen immers op allerlei plekken voorkomen. In spirituele groepen, maar ook in kerken, sportteams, op het werk en zelfs in gezinnen.’
‘De dynamieken binnen dit soort groepen komen op allerlei plekken voor’
Wat voor groep het is en wat het gedachtegoed is, kan dus verschillen. Maar de beïnvloedingsprincipes die worden gebruikt zijn vrijwel altijd hetzelfde. ‘Er is één leider of een hiërarchie die bepaalt hoe alles moet. Wie meewerkt, wordt beloond. Maar wie kritische vragen stelt, voelt spanning of krijgt zelfs straf. Dat kan subtiel zijn, zoals een afkeurende blik, maar ook zwaar, zoals een fysieke straf.’ Die dynamiek is volgens Terwiel de meestvoorkomende vorm van dwang en geweld ter wereld.
Waarom vallen we voor zulke groepen of zulk gedrag?
Mensen die in zo’n groep terechtkomen, krijgen niet direct de duistere kanten te zien. Integendeel: het zijn juist de positieve aspecten die aantrekken.‘ We zijn sociale dieren en zoeken verbinding met anderen’, legt Terwiel uit. ‘We vallen voor hun enthousiasme, mooie beloftes en complimenten. Je krijgt een warm welkom en voelt dat je erbij hoort. Love bombing, noemen we dat; een vorm van emotionele manipulatie waarbij overdadige liefde wordt gebruikt om je te controleren en afhankelijk te maken.’
Daarnaast wordt er volgens Terwiel vaak een aantrekkelijk ideaal voorgeschoteld. ‘Je kunt bijvoorbeeld van iets genezen, jezelf ontwikkelen, rijk worden of de wereld een betere plek maken. Daardoor zit de motivatie ook in een ambitie of missie die goed voelt.’
‘Het is menselijk om geraakt te worden door de mooie beloftes en aandacht’
De complimenten, de aandacht, het hogere doel; het werkt. En zeker als je daarnaast zoekende bent of iets mist in je leven, voegt Terwiel daaraan toe. ‘Stel dat je je eenzaam voelt omdat je net bent verhuisd, of omdat het schuurt in je relatie of op je nieuwe werk. Als je dan iets tegenkomt wat jouw behoefte precies vervult, dan voelt dat fijn. Je voelt je gezien.’
Volgens Terwiel helpt het dan ook om goed in je vel te zitten, maar zelfs wie stevig in zijn schoenen staat, is niet immuun. ‘Het is menselijk om geraakt te worden door de mooie beloftes en aandacht’, zegt ze. ‘Psychopaten misschien uitgezonderd, maar vrijwel iedereen kan ervoor vallen.’
Lees ook: Als je de grip op je kind verliest
Weegschaaldenken
Zulke manipulerende dynamieken zien we ook in kleinere, persoonlijke kringen, benadrukt Terwiel. ‘Zoals in families of relaties. Ook dat zijn gesloten ‘groepen’ waar één persoon soms sterk de leiding heeft en de ander wordt gedwongen te volgen.’
Mishandeling in een relatie is volgens haar de kleinste dwingende gesloten groep die er is. ‘Daar kun je in blijven hangen, omdat je verknocht raakt aan de positieve momenten die er óók zijn. Zoals de bossen bloemen, mooie woorden en liefdevolle gebaren die volgen nadat iemand je pijn heeft gedaan.’
Weegschaaldenken, noemt de psycholoog dat: ‘Je gaat redeneren: als er maar genoeg spijt is, valt het wel mee dat ik slecht word behandeld. Maar zo werkt het niet. Je kunt gedrag niet op een weegschaal leggen. Het kan wel óf niet door de beugel. Als het niet oké is, moet je kunnen besluiten om weg te gaan.’
Wat weggaan zo moeilijk maakt
Wie diep in een dwingende groep zit, krijgt volgens Terwiel te maken met dezelfde dynamiek als bij verslaving. En dat is onder andere wat weggaan zo moeilijk maakt. De positieve momenten geven een high waar je steeds opnieuw naar verlangt. De negatieve kanten, zoals oplopende kosten of dat het eigenlijk niet goed voor je is, neem je dan maar voor lief.
Ondertussen zie je vaak dat iemand veel kwijtraakt: familie, vrienden, werk. Iemand staat steeds verder van de buitenwereld af. ‘Als je eruit stapt, moet je helemaal opnieuw beginnen. Dat maakt vertrekken extra moeilijk’, zegt Terwiel.
Vaak zien mensen pas een uitweg als er iets begint te wringen, volgens haar. ‘Er kan een punt komen waarop je het simpelweg niet meer trekt. Of als iemand kinderen krijgt en inziet: ik wil niet dat mijn dochter zo behandeld wordt.’
‘Peuter voorzichtig aan de argumenten en help de ander om zelf tot inzicht te komen’
Wat in ieder geval niet helpt, is commentaar van vrienden en familie. ‘Dat werkt averechts’, zegt Terwiel. Hoe je je als naaste dan wel kunt opstellen? ‘Heb geduld’, adviseert ze. ‘Toon milde interesse zonder kritiek te leveren, bijvoorbeeld door open vragen te stellen waarop het antwoord lastig is. Daardoor zet je iemand aan het denken. Peuter voorzichtig aan de argumenten en help de ander om zelf tot inzicht te komen. Dan krijg je langzaam de kritische machine in het brein weer aan de praat.’
Want dat is waar het volgens Terwiel op aankomt: kritisch durven kijken naar het gedrag van een ander – ook al zit je met je hoofd in een roze wolk van mooie beloftes. ‘Manipulatief gedrag is overal en het kan heel onopvallend zijn. Zoals een date die voor jou tóch een glas wijn bestelt terwijl je eigenlijk iets fris wilde of een baas die zegt dat het wel meevalt met de werkdruk en dat jij niet zo moeilijk moet doen’, vertelt ze. ‘Dan moet je scherp zijn en jezelf afvragen: zijn we hier democratisch of probeer jij voor mij te bepalen wat goed is?’
Lees ook: Wennen aan vrijheid: ‘Keuzes maken vind ik nog steeds moeilijk’
